چه بسا این پراکندی اجزای موضوع در آیات مختلف، برای بیان پیوندهای هر موضوع با موضوعات دیگری است که ارتباطاتی میانشان وجود دارد و از این طریق، آن پیوندها کشف می‏شود تا جایگاه موضوع در نظام معرفتی جامعِ موضوعات قرآنی، روشن شود.

دلایل باور به نظام‏وارگی آیات در سطح کلان و خرد عبارت‌اند از:

یک. اقتضای علم و حکمت الهی

خداوند، عالم و حکیم مطلق، بلکه خالق علم و حکمت است. بنا بر این، بی‏تردید سخنان او درباره یک موضوع ـ که در آیات مختلف و منفصل توزیع شده ـ در ارتباط با هم و برخاسته از یک نظام هماهنگ است؛ چنان که عقل و حکمت اقتضا دارند سخنان دانشمندی حکیم درباره موضوعات تخصصش ـ که در مجالس متعدد بیان شده ـ برخاسته از نظامی منسجم و شبکه‏ای هماهنگ باشند؛ بلکه این اقتضا درباره خالق علم و حکمت، در حد کمال خود قرار دارد و اوج نظام‏مندی و انسجام شبکه‏ای را اثبات می‏کند؛ چنان که در کتاب تکوین نیز شاهد چنین نظام هماهنگی هستیم.

دو. ام الکتاب بودن برخی آیات

خداوند در سوره آل عمران می‏فرماید:

(هُوَ الَّذِی أَنزَلَ عَلَیک الْکتَابَ مِنْهُ ءَایاتٌ محُّکمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ).^۱

اوست كسى كه اين كتاب (قرآن‏) را بر تو فرو فرستاد. پاره‏اى از آن، آيات محكم (صريح و روشن‏) است. آنها اساس كتابند.

مفاد آیه این است که برخی آیات قرآن (محکمات) اساس و مرجع کل قرآن هستند؛ یعنی این آیات حکم زیربنا دارند و آیات دیگر را باید متناسب با آن‌ها معنا

البته تناسب‏های معقول دیگری نیز در عطف دو عنصر اکل طیبات و عمل صالح ممکن است که همگی در حد اشعار است. لذا با این مبنا می‏توان آن‌ها را نیز دلالت آیه خواند؛ نظیر این که عمل صالح، شکرگزاری نعمت طیبات است؛ یعنی از انواع خوراک‏های پاکیزه که خداوند برای شما آفریده است تناول کنید و به شکرانه آن‌ها عمل صالح انجام دهید.^۱ شاید همین تکثیر معنایی ـ که زاییده تدبر مورد سفارش قرآن است ـ سبب شده خداوند دو عنصر مطلوب خود را با فاء عاطفه ـ که ظهور در معنای اول دارد ـ به هم عطف نکند.

۱۰. نظام‌مندی معارف در قرآن

یکی از شروط تفسیر موضوعی، باور به نظام‏وارگی و شبکه‏ای بودن تمامی معارفی است که در آیات مختلف توزیع شده‏اند؛ یعنی افزون بر جامعیت محتوایی و سازگاری مطالب، شبکه‏ای نامحسوس از ارتباطات منطقی و منسجم میان این مطالب وجود دارد که می‏توان از راه تفسیر موضوعی به شناخت آن نایل شد.

بدون این نگاه، مفسر با اطلاعات پراکندگی درباره یک موضوع مواجه است که گر چه کامل و عاری از تعارض هستند، اما هیچ نقشه منسجم و متناسبی را ترسیم نمی‏کنند؛ همچون مجموعه کاملی از کلمات قصار که هر یک، نکته و فایده‏ای را بیان می‏کند.

در قرآن کریم شاهد دو گونه نظام و شبکه هستیم؛ چرا که از یک سو معارف قرآنی در یک نگاه کلان و از بالا، دارای رئوسی هستند که موضوعات خردتر را پوشش می‏دهند و یک نظام جامع معرفتی را تشکیل می‏دهند.^۲ و از دیگر سو، گزاره‏های قرآنی هر جزء نیز ابعاد مهم آن را به شکلی هماهنگ ترسیم کرده است.