به خداوند نسبت دهیم.

گفتنی است گرچه اسلوب این عبارت نفی است، اما وقتی از سیاق خارج شد، می‏توان آن را اخبار در مقام انشا (یعنی نهی) دانست؛ در حالی که با حفظ پیوند سیاقی ناهیه دانستن این عبارت ممکن نبود.

به عنوان نمونه دیگر، وقتی از خصوصیات شخصی آیه (قَالُواْ یأَبَانَا مَا لَک لَا تَأْمَنَّا عَلیَ‏ یوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ * أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یرْتَعْ وَ یلْعَبْ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ)^۱ الغای خصوصیت می‏کنیم و آن را از سیاق تاریخی‏ (ظرف مکانی و زمانی آن) و اشخاص مورد اشاره آن خارج می‏سازیم، با این پیام کلی مواجه هستیم: والدین، مواظب فرزندان خود باشید که به بهانه تفریح و غذا آنان را از شما نربایند. و در سطحی بالاتر، این آیه می‏فرماید: ای ملت‏ها، مواظب باشید فرصت‏طلبان به بهانه‌های مختلف استعدادهای درخشانتان را نربایند. بنا بر این، اگر عنوان پژوهش ما «چالش‏های پیشرفت علمی از منظر قرآن کریم» باشد، می‏توان از مفاد عام این آیه استفاده نمود و ربودن نخبگان یا در اصطلاح «ربایش مغزها» را از دل آیه یاد شده استنباط نمود.

۹. مراد بودن تمامی دقایق، اشارات و تناسبات دورنی آیات (ظریف‏گویی حداکثری آیات)

یکی از مهم‌ترین مبانی تفسیر موضوعی ـ که همچون مبانی قبلی، کمال‏بخش و بسترساز تفسیر موضوعی فعال قلمداد می‏شود ـ مبنای ظریف‏گویی حداکثری در الفاظ و عبارات قرآن است. البته در کلام عرف نیز شاهد سطحی از این مبنا هستیم که بسته به گویندگان مختلف تفاوت می‏کند و سبب می‏شود مفاهیمی را که در منطوق موجود نیست، به گوینده نسبت بدهیم؛ اما فراتر از آن سطح، عرفاً در شمار مفاد کلام قرار ندارد و نمی‏توان آن را به گوینده نسبت داد، ولی این ویژگی در قرآن کریم در اوج ممکن خود قرار دارد؛ یعنی تمامی دقایق و ظرایف متن به

پیامبر یا ائمه اطهار: نباشد.

۲. مفاد آیه پس از الغای پیوندهای برون متنی با معانی سیاقی دیگر آیات یا عمومات حاصل از نفی خصوصیات مخالفت نداشته باشد.

چند نمونه تطبیق

به عنوان نمونه‏ای از تطبیق این مبنا می‏توان به آیات زیر در سوره بقره اشاره کرد:

(یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ذَرُواْ مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَواْ إِن کنتُم مُّؤْمِنِین * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکمْ رُؤُسُ أَمْوالِکمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون).^۱

اى مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید. و اگر [رها] نکردید از پیکارى از سوى خداوند و فرستاده وى [با خویش] آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‏هایتان از آن شماست، نه ستم مى‏ورزید و نه بر شما ستم مى‏رود.

خداوند با نزول این آیات، از مؤمنان می‏خواهد آنچه را از مطالبات ربوی باقی مانده است، رها کنند و آنان را تهدید می‏کند که اگر چنین نکنند، بدانند که به جنگ با خدا و فرستاده او برخاسته‏اند و اگر توبه کنند و دست از رباخواری بکشند، اصل سرمایه‏های آنان بدون سود از آن آنان خواهد بود. بنا بر این، به سبب دریافت صرف اصل قرض، نه به دیگران ظلم می‏کنند و از آنان پول زور می‏گیرند و نه با حکم به عدم مالکیت بر سرمایه‏ای که با آن رباخواری می‏کردند، به آنان ظلم می‏شود.^۲

حال با توجه به مبنای «امکان استقلال معنایی عبارت‌ها» می‏توان عبارت (لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون) را از سیاق بحث ربا و سرمایه خارج و به آن همچون یک عبارت مستقل نگاه کنیم و با استناد به این عبارت، اصل کلیِ «نه ستمگر باشید و نه ستم‏کش» یا همان نفی ظلم کردن و ظلم پذیرفتن را اصلی قرآنی معرفی کنیم و