طریق رفتار است. نتیجه آنکه رفتارها، یا صفات اخلاقی را پدید می‌آورند و یا از وجود یک صفت اخلاقی خبر می‌دهند. بنابراین همان گونه که صفات اخلاقی قابل اتصاف به خوب و بد هستند، رفتارهای اختیاریِ متناسب با آن صفات نیز به خوب و بد متصف می‌شوند.

مبانی و اصول اخلاقی

لغت‌شناسان «مبانی» را جمع مبنی به معنای «مایبنی علیه» یا بنیاد، شالوده، بنیان، اساس، پایه و ریشه دانسته‌اند. بر پایه مبانی، نظام‌های اخلاقی، سیاسی، حقوقی یا اقتصادی شکل می‌گیرند و مقررات بر اساس آن مبانی وضع می‌شوند به گونه‌ای که هیچ‌یک از مقررات وضع‌شده نباید با آن مبانی ناسازگار باشد. بر این اساس منظور از مبانی، آن بنیادهای فکری است که حضور، تفطن و باور به آن‌ها در نوع برداشت از مفاهیم و ارزش‌ها، و نیز مستقیماً در وضع احکام و قوانین تأثیری قطعی و انکارناپذیر خواهد داشت. با این بیان می‌توان گفت که ویژگی مبانی آن است که غالباً از فراگیری و کلیتی وسیع‌تر از احکام و قوانین یک حوزه خاص برخوردارند.

به هر تقدیر فارغ از اینکه چند معنا برای «مبنا» بیان شده است، نگارنده این کلمه را با توجه به معنای لغوی آن به معنای «باورهای بنیادینی‌ که در قالب مجموعه‌ای از قضایا، بخشی از مبادی تصدیقی یک علم را تشکیل می‌دهند» می‌داند. به تعبیر دیگر مبانی از وقایعی که «هست» سخن می‏گویند. پس در بحث مورد نظر ما مبانی به باورها و

بنابراین بین صفات نیک و بد و رفتارهای پسندیده و ناپسند، رابطه وثیقی وجود دارد و محل بحث درباره آن دو، علم اخلاق است.

ث. با توجه به آنچه بیان شد، گاه در پژوهش‌های اخلاقی از رفتارهای نیک و بد بحث می‌شود، بی آنکه آن رفتارها به صفت یا خُلق تبدیل شده باشند. یعنی همین که رفتاری اختیاری باشد و قابلیت ارزش‌گذاریِ مثبت یا منفی را دارا باشد، در پژوهش‌های اخلاقی می‌توان از آن سخن گفت.

علم اخلاق

برای «علم اخلاق» تعریف‌های متعددی بیان شده است؛ از جمله آن تعریفی که مرحوم نراقی در کتاب جامع السعادات بیان کرده است: «علم اخلاق دانش صفات (ملکات) مهلکه و منجیه و چگونگی موصوف شدن و متخلق گردیدن به صفات نجات‌بخش، و رهایی از صفات هلاک‌کننده است».^۱

بدیهی است وقتی از چگونگی اتصاف به صفات نیک و رهایی از صفات بد سخن به میان می‌آید، سخن گفتن از رفتارها نیز جدی می‌شود؛ زیرا فقط از طریق رفتار و تکرار آن است که می‌توان به یک صفت اخلاقی متصف شد و آن را در وجود خویش نهادینه ساخت و یا از یک صفت اخلاقی ناپسند رهایی یافت و آن ملکه را بر اثر تمرین از خود دور کرد. به علاوه، صفات اخلاقی درونی‌اند و راهِ نمایان شدن آن صفات از