این بحث، از آن ‌جا مورد توجّه است که عمده روایات نشاط که در صدد بیان جایگاه نشاط و نقش آن در زندگی امروزه بشر است، نگاهی ظریف، تیزبینانه و معنوی به این جایگاه دارد و ما را بدان سمت، هدایت می‌نماید.

ح. تعریف نشاط

اینک با توجّه به سه حوزه لغوی، روایی و روان‌شناختی، نشاط را این گونه می‌توان تعریف نمود: نشاط، نوعی انبساط درونی است که ابعاد جسمانی و روانی انسان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

سه. عوامل نشاط

لحظه‌ای را تصوّر کنید که دارای تحرّک، تکاپو و جنب و جوشی هستید که برخاسته از انبساط خاطر شماست. از این وضعیت، شادمانید که به ناگاه، دچار خمودگی و سستی می‌شوید. چه منبعی موجب به وجود آمدن این حالت نشاط‌آفرین می‌شود؟ چه عواملی باعث ایجاد این حس در شما می‌گردد؟ چه مؤلّفه‌هایی دست به دست هم می‌دهند تا در یک سوی پیوستار، نشاط شکل گیرد و در سوی دیگر، سستی و کسالت به وجود آید؟
بخشی از احادیث، به بیان این موضوع پرداخته‌اند که به صورت مجموعه‌هایی که در ذیل آمده است، مطرح می‌گردند.

الف. روابط اجتماعی

فارابی، بنیان‌گذار فلسفه سیاسی در اسلام، معتقد است که انسان، طبعاً اجتماعی است و اجتماعی بودن برای بقای وی، ضروری است. از

پاسخ، این است که این گونه حالات، تا آن جا که غیر اختیاری باشند، از نظر اخلاقی، خنثا بوده، و هیچ بار ارزشی مثبت یا منفی ندارند. توضیح مطلب، این‌که: این حالات تا آن جا که انفعالی، طبیعی و جبری است، فعل اخلاقی شمرده نمی‌شود، ارزش مثبت یا منفی ندارد و قابل ستایش یا نکوهش نیست؛ ولی در ادامه، واکنش‌‌هایی که انسان، به تناسب این حالات، انجام می‌دهد، اختیاری هستند و بنا بر این، در دایره اخلاق قرار می‌گیرند که دارای ارزش مثبت یا منفی، و قابل ستایش یا نکوهش‌اند. این حالات، مانند دیگر حالات ادراکی، وقتی تحقّق می‌یابند که انسان، نسبت به مورد یا عامل خارجی آنها، آگاهی و توجّه پیدا کند. توجّه به این عامل، گاهی به صورت دفعی و غیر اختیاری حاصل می‌شود، مثل کسی ‌که وقتی نگاهش به شیر درنده‌ای بیفتد که آماده حمله به اوست، بی‌اختیار، از آن می‌ترسد.گاهی هم توجّه به عامل خارجی، با اختیار خود انسان حاصل می‌شود، مثل آن که با اندیشه و کاوش و تحلیل اختیاری خود، از وجود عاملی تهدید کننده، آگاه می‌شود. آگاهی از عامل خارجی غیراختیاری، خارج از حوزه اخلاق است؛ ولی آگاهی از عوامل خارجی اختیاری، در حوزه اخلاق است و موضوع، ارزش اخلاقی و مورد ستایش یا نکوهش است؛ چرا که این احساسات و انفعالات نفسانی، در حدوث و بقا و در تقویت و تضعیف و جهت‌یابی، هم اختیاری و زاییده عوامل اختیاری‌اند و هم ویژه آثار عملی که بر این حالات، بار می‌شود، و واکنش‌هایی که تحت تأثیر این حالات انجام می‌دهد، به صورت روشن‌تری، اختیاریِ انسان‌اند.^۱