دو. کلّیات

الف. نشاط، از منظر لغت‌شناسان

اوّلین گام در مفهوم‌شناسی، ارائه دید‌گاه لغت‌شناسان است. لغت‌شناسان، برای این واژه در کتاب‌های لغت، معانی متعدّدی آورده‌اند. «حرکت»، «تفتُّح»، «طیّب النفس للعمل»، «حلّالعقدة»، «خف»، «أسرع» و«ضدّ الکسل»، از جمله معانی‌ای است که برای نشاط، آورده شده است.
خلیل می‌گوید که «نشط»، آرامش خاطر برای انجام دادن کارهاست:
نشط الإنسان: طیب النفس للعمل ونحوه.^۱
ابن فارِس هم نشاط را چیزی می‌داند که در خود، حرکت و اهتراز و گشایش، داشته باشد:
نشط: أصل صحیح یدلّ علی اهتزاز وحرکة. النشاط: وهو لما فیه من الحرکة والاهتزاز و التفتّح.^۲
ابن اثیر، مادّه «نشط» را، آن گاه که در دو باب مختلف به کار گرفته شود، دارای دو معنای متناقض (گره خوردن و گِره گشودن) می‌داند و می‌گوید:
نشطت العقدة: إذا عقدتها و أنشطتها و أنتشطتها:إذا حلّلتها.^۳
و ابن منظور، بیشتر با استفاده از معانی روایی، دست به تعریف زده است و به گونه‌ای ماهیّت آن را مشخّص کرده و آورده که نشاط، نقطه مقابل کسل است.

عنوان، مجموعه‌ای از احادیث را درون خود جای می‌دهد. در نهایت، از احادیث دسته‌بندی شده، به یک عنوان یا موضوع اصلی می‌رسیم. برای مثال، روابط اجتماعی، از منابع نشاط است که در ذیل احادیث مربوط به دیدار با دوستان و همنشینی و گفتگو با آنان، قرار گرفته است.
در این قسمت، فقط در حدّ روایات موجود، به مسئله می‌پردازیم. پژوهش در زمینه تأثیر و تأثّرروابط اجتماعی و نشاط از یکدیگر در ابعاد مختلف آن، از حوصله این جُستار، خارج است. تبیین هر حدیث و مجموعه احادیث هر فصل، آخرین مرحله از این پژوهش است که در قالب بررسی موضوع «شادکامی»، بدان می‌پردازیم.
مجموعه احادیث وارد شده در دو موضوع «نشاط» و «کسل»، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. بررسی اجمالی هر یک از این دو بخش، ما را به طبقه‌بندی و فصل‌بندی‌های در خور توجّهی، ره‌نمون می‌سازد. مجموع روایات بخش نشاط، به همراه مفهوم مترادف آن (نَشرَة)، ضمن سر‌فصل‌هایی، ماهیّت، عوامل، موانع و موقعیت‌های نشاط در زندگی را به ما ارائه می‌دهند.
بخش دوم این پژوهش، بررسی و طبقه‌بندی موضوع «سستی (کسل)» و مفاهیم مترادف آن است که با همان نگرش روان‌شناختی، در سرفصل‌هایی، ماهیّت، عوامل، پیامدها، نشانه‌شناسی و راه‌های درمان و پیشگیری از سستی نیز به دست می‌آید.
لذا ابتدا مفهوم «نشاط» را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس به تبیین مفهوم مترادف آن، «نَشرَة» خواهیم پرداخت. پس از آن، واژه «کَسَل» و مفاهیم مترادف آن را به بحث خواهیم نشست.