نسبت‌سنجی

عمده احادیث باب «فَتْرَة»، مربوط به فرشتگان است. این دسته از احادیث، گویای آن است که آنها در عمل، فترت (سستی و ضعف) ندارند و به گونه‌ای تمام این احادیث، مؤیّد برداشت لغوی ما هستند که سستی و ضعف در کار فرشتگان (تسبیح پروردگار)، وجود ندارد.
در چند حدیث معدود، فترت (سستی) برای انسان، تعریف شده است. معنایی که قبلاً برای فترت گفته شد، در باره این دسته از احادیث نیز صادق است.

۳. «کَسَل» و «ضَجَر»

اگر چه واژه «ضَجَر» به واسطه پژوهش‌های لغوی در کنار سایر واژگان قرار نگرفت؛ امّا همجواری این واژه با مفهوم کسل در بسیاری از احادیث، ما را بر آن داشت تا رابطه این واژه را با مفهوم کسل بیابیم.
نکته ظریفی که در «ضجر» دیده می‌شود و در سایر واژ‌گان مترادف آن وجود ندارد، اندوهی است که زمینه ابراز آن، بیانی است. جمعی از لغت‌شناسان، روی مادّه «ضجر»، اتّفاق نظر دارند. از این میان، برخی چون ابن فارِس و خلیل، ضجر را اندوهی می‌دانند که به زبان آورده شود و صیغه مبالغه «ضجر» که همراه با ناقه به کار گرفته شده، به شتر ‌آوازه‌خوان و بی‌قرار، اطلاق می‌شود.
ضجر: أصل صحیح یدلّ علی اغتمام بکلام.^۱
الضَجَر: اغتمام فیه کلام، ناقة ضجور: کثیرة الرغاء.^۲

الفترة: الانکسار و الضعف. فتر جسمه: لانت مفاصله وضعف. فتّر: أی أقام وسکن. الفتر: الضعف.^۱
فتره، در دو بُعد جسمی و عملی، ترسیم شده است:
یجد فی جسده فترة، أی ضعفاً.^۲
الفترة: من فتر عن عمله، إذا أسکن فیه.^۳
کاربردهای فتره، درلغت نیز ما را بر معنای برداشت شده، ره‌نمون می‌سازد. ابن اثیر، معتقد است که عرب، به چشم کم‌سو، فاتر می‌گوید و «الفتر» به ما بین سرانگشت ابهام تا سرانگشت سبّابه که باز نگه داشته شود، اطلاق می‌‌شود. به همین جهت، دوره زمانی مبعوث شدن یک پیامبر تا پیامبر دیگر، «فترت» نام گرفته است:
طرف فاتر: لیس بحاد النظر. الفتر: مقدار ما بین طرف الإبهام وطرف المشیرة. فترت الشیء: شبرته. الفترة: ما بین کلّ رسول إلی رسول.^۴
ابن منظور، سردی آبی را که رو به گرم شدن می‌رود، «فتر الماء» خوانده است:
فتر الماء: إذا انقطع عمّا کان علیه من البرد إلی السخونة.^۵
آنچه از مجموع تعاریف این واژه در کتب لغت برداشت می‌شود، این است که فتره، آن سکون و بی‌حالی‌ای است که بعد از حدّت و شدّت، در کار به وجود می‌آید و نهایتاً، منجر به ضعف و شکستگی می‌گردد.