سه. ماهیّت شادی

هنگامی که‌ انسان، مطلوبی را در نظر دارد، اگر مطلوبش تحقّق پیدا کند، حالتی به نام «شادی» و «سُرور» به او دست می‌دهد، و هرگاه مطلوب او تحقّق نیابد و یا مطلوبی که در نظر دارد، از دستش برود، حالت دیگری به نام «غم» و «اندوه» به وی دست خواهد داد.^۱
حالات یاد شده را احساسات و انفعالات می‌گویند وسطحی‌ترین مراتب نفس را تشکیل می‌دهند که متأثّر از سایر شئون و خواسته‌های نفس است.^۲
این گونه انفعالات نفسانی، به یکی از ابعاد وجودی انسان، اختصاص ندارد؛ بلکه هر یک از خواسته‌های انسان را که در نظر بگیریم، دستیابی به آن یا فقدانش، زمینه پیداییِ شادی یا غم در روح انسان را فراهم می‌نماید. برای مثال، انسان به زندگی و سلامت خودش علاقه دارد. حال اگر کسی احساس کند که زندگی و سلامت خود را از دست می‌دهد، محزون و غمگین ‌می‌شود‌‌ و برعکس، کسی که بیمار است یا تهدید به مرگ ‌می‌شود‌‌، اگر سلامت خویش را باز یابد و یا متوجّه رفع خطر شود، مسرور و شادمان ‌می‌شود‌‌. همچنین انسان، «قدرت» را دوست می‌دارد. حال اگر کسی احساس کند که قدرت، از دستش می‌رود و عاجز و ناتوان خواهد شد، اندوهگین ‌می‌شود‌‌ و برعکس، اگر کسی قدرتی که نداشته است، به دست آورد، «شادمان» خواهد شد. همچنین، انسانی که به مال و فرزند علاقه دارد، با از دست دادن آنها، محزون و از دستیابی به آنها، شاد می‌شوند.^۳

به زمین درشت و برآمده، «حَزَن» می‌گوید؛ امّا «حُزن»، استعمال معروف آن است:
حزن: أصل واحد و هو خشونة الشیء و شدّة فیه، فمن ذلک الحَزَن، و هو ما غلظ من الأرض و الحُزن معروف.^۱
راغب اصفهانی، «حزن» را «زمین سخت و سنگلاخ» و «سختی زمین» تعریف می‌کند و این تعریف را به خشونت در نفس و آنچه از غم و اندوه که در دل و جان آدمی حاصل ‌می‌شود‌‌، توسعه می‌دهد.^۲
می‌توان گفت که بیشتر لغت‌شناسان، علاوه بر آنچه بیان شد، حزن را نقیضِ فرح و به معنای اندوه می‌دانند.
ابن منظور، حزن را این گونه تعریف کرده است:
الحزن: نقیض الفرح، و هو خلاف السرور.
حزن، نقیض شادی و متضادّ سُرور است.^۳
طُرَیحی نیز آن را به معنای «اندوه شدید»، دانسته است:
الحزن: أشد الهمّ و ضد السُّرور.^۴

جمع‌بندی

حزن، نقطه مقابل فرح (شادی) است. اگر چه مادّه «حزن»، به معنای خشونت و درشتی و شدّت است؛ امّا این معنا، به شدّت و خشونت و درشتی در دل نیز تعمیم یافته است. لذا در تعریف حزن، باید گفت که حزن، غم و اندوهی است که در دل و جان آدمی، روی می‌دهد و تعادل روانی انسان را به هم می‌ریزد.