است) كه به صورت «وطلع منضود» قرائت شده است. ۶) در پى اختلاف قرائت ، فقرات يك آيه جابه‏جا شود ؛ نظير آيه (وَ جَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ‏ّ ؛ سكرات مرگ ، حقيقت را آورد) كه به صورت «وجاءت سكرة الحق بالموت» قرائت شده است. ۷) با اختلاف قرائت ، در فقرات آيه فزونى و كاستى رخ دهد ؛ نظير آيه (تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً) كه به صورت «تِسعٌ وَتِسعونَ نَعجَةً أُنثى» قرائت شده است. ^۱
۵. كيفيت‏هاى هفت‏گانه تلاوت قرآن: روايات «سَبعَةُ أحرُفٍ» ناظر به كيفيت‏هاى هفت‏گانه تلاوت قرآن اند؛ به اين معنا كه چگونگى اداى كلمات قرآن را با دسته‏بندى هفت‏گانه آنها تعيين كرده‏اند. اين موارد، عبارت اند از: ادغام، فتح، اظهار، تفخيم، ترقيق، إماله و مدّ. ^۲ مدافعان اين نظريه در دفاع از آن مى‏گويند كه چون عرب در اداى آنها داراى لغت و لهجه‏هاى مختلف بود، خداوند از باب تسهيل، همه حالات تكلم به آنها را مجاز اعلام كرد. ^۳
۶. گويش‏هاى هفت‏گانه: شايع‏ترين نظريه در باره روايت «سبعة أحرف» حمل آنها بر لهجه‏ها و گويش‏هاى مختلف است ، ^۴ چنان كه از ابن عباس نقل كرده‏اند كه گفت: «نَزَلَ القُرآنُ عَلى سَبعِ لُغاتٍ». كسانى كه نزول قرآن بر هفت حرف را به معناى لهجه‏هاى مختلف عربى دانسته‏اند، خود در تحليل اين هفت گويش دچار اختلاف شده‏اند:
الف - برخى گفته‏اند كه مراد، گويش‏هاى قبايل مختلف عربى است، بى آن كه هفت لهجه منحصر به قبيله خاص باشد؛ نظير گويش قريش، هُذَيل، هَوازن، يمن.
ب - برخى آن را بر گويش‏هاى مختلف قبيله مُضر حمل كرده‏اند كه خود داراى

. . . حَتّى‏ بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ، ثُمَّ قالَ: لَيسَ مِنها إلّا شافٍ كافٍ إن قُلتَ سَميعاً عَليماً عَزيزاً حَكيماً ما لَم تَختِم آيَةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آيَةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ . ^۱
. . . تا اين كه به هفت حرف رسيد. آن‏گاه رسول خدا فرمود: اين هفت حرف هر يك شفادهنده و كفايت‏كننده است ، اگر بگويى : سميعاً، عليماً، عزيزاً، حكيماً مادام كه آيه عذاب را به رحمت و آيه رحمت را به عذاب پايان نبرى.
۳. جايگزينى كلمات متقارب: مقصود از نزول قرآن بر هفت حرف ، جواز جايگزينى ميان كلمات متقارب قرآن است؛ به اين معنا كه مى‏توان يك واژه قرآنى را برداشت و واژه‏اى متقارب و مترادف به جاى آن گذاشت. ^۲
۴. انواع هفت‏گانه قرائات: مراد از «احرف سبعه» انواع هفت‏گانه قرائت قرآن است؛ يعنى با بررسى قرائات موجود مى‏توان آنها را به هفت نوع قرائت تقسيم كرد و روايات مورد بحث با اشاره داشتن به اين انواع، در مقام تجويز آنهاست . اين انواع هفت‏گانه قرائات بدين شرح اند: ۱) اختلاف قرائت ، باعث تغيير اعراب مى‏شود، بى آن كه در معنا يا شكل ظاهرى كلمه تغييرى ايجاد كند؛ نظير آيه (هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ) با ضمه يا فتحه «راء». ۲) با اختلاف قرائت ، ظاهر كلمه و با تغيير اعراب ، معناى آن نيز تغيير كند؛ نظير آيه (رَبَّنَا بَعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا) كه «باعد» به صيغه امر يا ماضى خوانده شود. ۳) با اختلاف قرائت، صورت و ظاهر لفظ باقى، اما با تغيير حروف، معناى لفظ تغيير كند ؛ نظير واژه (نُنشِزُها) كه به صورت «ننشرها» قرائت شده است. ۴) با اختلاف قرائت، ظاهر لفظ تغيير يابد؛ اما در عين حال، معناى آن با تغيير حروف تغيير نكند ؛ نظير آيه (كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ ؛ همانند پنبه زده شده) كه به صورت «كالصوف المنفوش» قرائت شده است. ۵) با اختلاف قرائت ، صورت لفظ و معناى آن تغيير كند ؛ نظير آيه (وَ طَلْحٍ مَّنضُودٍ ؛ و درختان موز كه ميوه‏هايش خوشه‏خوشه روى هم چيده شده