الرحيم» است؛ ^۱ زيرا همه سوره‏هاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مى‏شوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيه‏اى مستقل است. ^۲
اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن نخستين وحى قرآنى، آيه ۱۵۱ انعام دانسته شده، ^۳از چند جهت اشكال دارد، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران، سوره انعام از سوره‏هايى است كه همه آن، يكجا نازل شده است. ^۴ دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس، آيه ۱۵۱ از سوره انعام، مدنى است. ^۵

واپسين آيه يا آيات نازل شده ^۶

زرقانى در مناهل العرفان، در باره واپسين آيه يا آياتِ نازل شده، ده ديدگاه را نقل كرده ^۷كه مهم‏ترين آنها عبارت اند از:
۱. آيه ۲۸۱ از سوره بقره: بر اساس شمار زيادى از روايات، آخرين آيه‏اى كه بر پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله نازل شد (وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى‏ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ؛ از روزى هراسناك باشيد كه در آن به خداوند بازگردانده مى‏شويد ، سپس به هر كسى هر چه اندوخته كاملاً داده مى‏شود ، و به آنان ستم نمى‏شود) بود كه پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله با اشاره جبرئيل آن را در ميان آيه ربا و آيه دَيْن (پس از آيه ۲۸۰) از سوره بقره قرار داد و پس از آن پيامبر بيش از ۲۱ روز و بنا بر قولى بيش از نه شب زنده نبود. ^۸

۳. گروه سوم ، نخستين سوره نازل شده را فاتحه مى‏دانند. ^۱ به نقل از زمخشرى بيشتر مفسران معتقدند كه سوره فاتحه نخستين سوره نازل شده است. ^۲ طبرسى ^۳و واحدى نيشابورى ^۴ با استناد به رواياتى اين قول را پذيرفته‏اند. افزون بر اين، بر پايه برخى روايات، جبرئيل در نخستين روز بعثت، نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيامبر تعليم داد ^۵ و آن حضرت از آغاز با گروه كوچك ياران خود (على، جعفر، زيد و خديجه) به همان روش نماز مى‏گزارد ^۶ كه لازمه آن، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است. به نقل از سيوطى هرگز زمانى نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحة الكتاب باشد. ^۷ روايت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الكِتابِ ؛ ^۸ نمازى جز به فاتحة الكتاب بر پا نمى‏شود » مؤيّد همين گزارش است.
در نگاهى كلى به اين سه ديدگاه، شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه نزول سه يا پنج آيه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است، سپس چند آيه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است؛ ^۹ ولى نخستين سوره كاملِ فرود آمده بر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله، سوره حمد است ^۱۰ كه «فاتحة الكتاب» خوانده مى‏شود . ^۱۱ همچنين مى‏توان گفت كه در هر صورت نخستين آيه‏اى كه بر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نازل شده، «بسم اللَّه الرحمن