أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى اللَّه عليه و آله‏(بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ) ، وآخِرُهُ : (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... ) . ^۱
نخستين سوره‏اى كه بر پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله فرود آمد ، [اين بود] : (به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت) . و واپسين سوره‏اى كه فرود آمد ، اين بود : (آن گاه كه يارى خدا فرا رسيد) .
اين روايت از امام رضا عليه السلام به نقل از پدرش، موسى بن جعفر عليه السلام، از امام صادق عليه السلام نيز گزارش شده است . ^۲ در تفسير القمى روايتى با همين مضمون از امام باقر عليه السلام نقل شده است . ^۳ البته در اين كه نخستين وحى قرآنى چند آيه اول سوره علق است يا همه سوره، اختلاف است. برخى با توجه به سياق آيات سوره علق، نزول تمام اين سوره را يكباره دانسته‏اند. ^۴
۲. برخى با استناد به حديث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه، سوره مدثّر را نخستين سوره نازل شده معرفى كرده‏اند، در حالى كه اين حديث منافاتى با نزول چند آيه از سوره علق پيش از اين سوره ندارد؛ ^۵ زيرا در متن حديث هيچ گونه اشاره‏اى به اين نشده كه نخستين وحى قرآنى آيات نخست اين سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله چنين بوده است. شايد هم اين حديث به اولين نزول پس از ايام فَتْرت (دوره انقطاع وحى ^۶) اشاره داشته باشد. شاهدِ اين مدعا حديث ديگرى از جابر بن عبد اللَّه است كه بر اساس آن پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله از فترت وحى سخن گفته است. ^۷

پژوهشى در باره نخستين و واپسين وحى قرآنى ^۱

روايات فريقين و نيز گزارش‏هاى تاريخى گوناگون در باره نخستين و واپسين وحى الهى ^۲ موجب شده‏اند تا وحدت نظرى در اين موضوع محقق نشود. به همين دليل نظريه‏هاى ارائه شده نيز بر ادله‏اى محكم و خدشه‏ناپذير مبتنى نيستند. با اين همه مى‏توان با بررسى ادله و ملاحظه قراين، برخى احتمال‏ها را تقويت كرد.

نخستين آيه يا سوره نازل شده‏

در باره نخستين آيه يا سوره نازل شده ديدگاه‏هايى وجود دارد كه از اين ميان سه ديدگاه شايان توجه‏اند : ^۳
۱. مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى، ^۴ پنج آيه نخست سوره علق را كه نزول آنها مقارن آغاز بعثت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله بوده، نخستين وحى الهى برشمرده‏اند و به شمارى از احاديث استناد كرده‏اند؛ ^۵ از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه :