قرآن به فرايند جامعه بشرى و فراز و فرود آن است. در تحليل قرآن، زندگى انسان در روى زمين ، بر اساس سنّت‏هاى الهى و نوع ويژه‏اى از روابط علّى - معلولى جريان مى‏يابد كه در چارچوب تحليل‏هاى علمى - تجربى و حتى عقلى - استدلالى نمى‏گنجد. اين تحليل، همان است كه مى‏توان از آن به تحليل متافيزيكى (غيرمادّى) تعبير كرد. در ادامه ، به زوايايى از اين نگرش قرآنى كه مربوط به گذشته و آينده جامعه بشرى است، اشاره مى‏شود.
گزارش تاريخ حيات بشر و تبيين فلسفه تاريخ و سنن حاكم بر سرنوشت جامعه انسانى، نيز از بخش‏هاى شيوا و دلكش قرآن كريم است. قرآن، رازهاى مدفون در اعماق خاموش تاريخ اقوام و امم درگذشته و صحنه‏هاى ناآشناى كتاب بسته سرگذشت پيشينيان، همچون انديشه‏هاى ذهنى يوسف در چاه و زندان ، گفت‏وگوهاى مخفيانه اصحاب كهف، موسى و خضر، ابراهيم و اسماعيل، آدم و حوا و... را به منظور آثار تربيتى و عبرت‏آموزى آن به نمايش گذاشته است:
(تِلْكَ مِنْ أَنبَآءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَآ إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَآ أَنتَ وَ لَا قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ .^۱
آن از خبرهاى غيبى است كه به تو وحى كرديم . نه تو و نه قومت ، پيش از اين ، نمى‏توانستيد آن را بدانيد . پس شكيبايى كن كه فرجام از آن پرهيزكاران است).
قرآن حقيقت‏هاى واژگونه در تاريخ را اصلاح و تحريف‏هايى كه با دست عصيانگر زر و زور و تزوير بر جبين پاكى و پاكان نشسته بود، زدود:
(مَا كَانَ إِبْرَ هِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .^۲
ابراهيم‏نه يهودى و نه نصرانى بود،بلكه راستگو و تسليم‏شده بود و از مشركان‏نبود) .

(وَ أَلْقَى‏ فِى الْأَرْضِ رَوَ سِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ؛^۱ و در زمين، كوه‏هايى استوار افكند تا شما را نجنباند).
و يا در اشاره به زوجيت مخلوقات:
(وَ مِن كُلِ‏ّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ .^۲
و از هر چيزى، دو جفت آفريديم، شايد كه يادآور شويد).
مولاى متقيان، امير مؤمنان عليه السلام در معناى اين آيه آورده‏اند كه خداوند چيزهاى دور و متباين را فراهم آورد و ميان نزديك‏ها جدايى افكند تا با جدايى افكندن ميان آنها، به سوى جدا كننده‏شان، رهنمون شود و با فراهم آوردن آنها نيز بر فراهم آورنده‏شان.^۳

۲ - ۳ . قرآن، تاريخ و فلسفه تاريخ‏

در آثار سنّتى مربوط به وجوه اعجاز قرآن، نمونه‏هايى چند از مَلاحم به عنوان اعجاز قرآن در غيبگويى، نامبردار و برجسته مى‏شوند كه نمونه آن، خبر پيروزى روميان و شادمانى مؤمنان در آينده‏اى نه چندان دور است:
(الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِى أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ * فِى بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَ مِن بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ .^۴
الف - لام - ميم . روميان در نزديك‏ترين نقطه زمين مغلوب شدند و آنان به زودى پس از شكست ، پيروز مى‏شوند ، در ظرف چند سال . كارها در گذشته و آينده از آن خداوند است . و آن روز مؤمنان شادمان مى‏شوند).
لكن به نظر مى‏رسد، مسئله اساسى‏تر از اين، نگرش متافيزيكى (غير مادّى)