از آن جا كه آفرينش جهان و انسان، حكيمانه و هدفمند است، عالم هستى ، ظرف كنش و واكنش است و افزون بر سراى آخرت ؛ در همين جهان نيز هر كسى دستاورد تلاش و نيك و بدِ رفتار و انگيزه‏هاى خويش را دريافت مى‏كند:
(أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى‏ * وَ أَن لَّيْسَ لِلْإِنسَنِ إِلَّا مَا سَعَى‏ * وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى‏ .^۱
هيچ باربردارنده‏اى بار كس ديگرى را بر دوش نمى‏كشد . و اين كه براى انسان جز حاصل تلاش او چيزى نيست . و نتيجه تلاش او به زودى ديده خواهد شد) .
(إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا .^۲
اگر نيكى كرديد ، براى خودتان نيكى كرديد و اگر بد كرديد ، براى خودتان ) .
بر خلاف عهدين كه بخش اصلى حيات انسان يعنى معاد را در بوته نسيان سپرده و جايگاه روشنى براى آن ترسيم نكرده‏است، تصوير حيات ابدى و معادشناسى در قرآن ، برجستگى ويژه‏اى يافته و قريب يك‏سوم آيات قرآن كريم به اين موضوع سرنوشت‏ساز اختصاص يافته است. در پرتو بقاى روان و روحِ فناناپذير انسان، صحنه‏هاى حيات برزخى و زندگى رستاخيزى وى ، به شكلى اعجاب‏انگيز و غفلت‏زدا مطرح شده، هشداردهنده و ترغيب‏زايند كه در هيچ متن ديگرى سابقه ندارد:
(إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا * وَ قَالَ الْإِنسَنُ مَا لَهَا * يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا * بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى‏ لَهَا * يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْاْ أَعْمَلَهُمْ * فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَ مَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ .^۳
آن گاه كه زمين به لرزش شديد لرزانده شود ، و زمين بارهاى سنگينش را بيرون

و همانا ما آدمى را از عصاره‏اى از گل آفريديم، سپس او را به نطفه‏اى در قرارگاه استوار بدل كرديم؛ آن‏گاه نطفه را خون بسته‏اى ساختيم و آن خون بسته را پاره‏گوشتى كرديم و آن پاره‏گوشت را به استخوان‏هايى مبدل گردانيديم، و بر آن استخوان‏ها گوشت پوشانيديم، پس او را به آفرينشى ديگر بازآفريديم. پس بزرگوار است خداوند كه نيكوترينِ آفرينندگان است. سپس شما پس از اين، بى‏گمان مردگانيد؛ آن گاه در روز بازپسين برانگيخته مى‏شويد).
انسانِ قرآن، به رغم ترسيم برخى متون دينى تحريف شده پيشين، سرشته شده بر خباثت ذاتى نيست ، بلكه داراى دو وجهه مُلكى و ملكوتى است. او افزون بر خواصّ جمادى، نباتى و حيوانى، داراى نيروى «ادراك و شعور» و «اختيار» است؛ خصيصه‏هايى كه او را به عنوان فرزند بالغ هستى، خليفه و امانتدار خدا، و نگارنده سرنوشت خويش مى‏سازند:
(إِنَّا هَدَيْنَهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا.^۱
همانا ما راه را به او [انسان‏] نُموديم، سپاس‏گزار باشد يا ناسپاس).
بر اساس اين نگرش، سرشت هر انسانى ، هم خاستگاه الهى و متعالى است و هم منبع تمايلات طبيعى و پست؛ تا خود به كدام سوى گام نهد.


از جهان دو بانگ مى‏آيد به ضدتا كدامين را تو باشى مستعدّ
آن يكى بانگش نُشور اتقياوين دگر بانگش فريب اشقيا.^۲
(وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا * قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا .^۳
سوگند به نفس و آنچه آن را درست كرد . پليدكارى و پرهيزكارى‏اش را به آن الهام نمود. هر كس كه آن را پاك كرد رستگار شد، و هر كس كه آلوده‏اش كرد، قطعاً باخت).