مأمون در واكنش به اين مخالفت‏ها، مجازات شديدترى براى مخالفان در نظر گرفت و دستور داد كه همه علما را در خصوص باور به حدوث قرآن بيازمايند و از فعاليت علماى معتقد به قدم قرآن جلوگيرى كنند.^۱

ديدگاه امامان در باره حدوث قرآن‏

به رغم وجود برخى رواياتِ مؤيّد حدوث قرآن در بين سخنان امامان نخستينِ اهل بيت،^۲ رواياتى كه به طور صريح در باره خلق قرآن در كتب حديثى آمده‏اند، همه به امامانى تعلّق دارند كه به گونه‏اى با زمان طرح مسئله حدوث يا قدم قرآن، مقارن بوده‏اند. زمان امام صادق عليه السلام و امام كاظم عليه السلام با تولّد مسئله، مقارن است و امام رضا عليه السلام و امام جواد عليه السلام و تا حدودى امام هادى عليه السلام با اوج نزاع - يعنى هنگامى كه فشارها و اذيت و آزارها گسترش يافت و در فاجعه بارترين شكل آن به صورت تفتيش عقايد در باره قرآن (محنة القرآن) بروز كرد - هم‏زمان بوده‏اند و اواخر امامت امام هادى عليه السلام هنگامى كه متوكّل بر سر كار آمد، با دوره فروكش كردن تدريجى بحران به نفع اهل حديث و اشاعره مقارن است.^۳ بر اين اساس، برخورد امامان با اين مسئله در چند

مدّعيان مخلوق بودن قرآن نام مى‏برند. طالوت زنديق نيز نخستين كسى شمرده شده كه در باب خلق قرآن، كتاب نوشت.^۱
مسئله حدوث و قدم قرآن، زمينه‏ساز وقوع نزاع شديد و ديرپايى ميان فرق اسلامى شد كه در كتب تاريخ به «مِحْنَة القرآن» مشهور است. گرايش مأمون عباسى به ديدگاه حدوث قرآن و اعلام آن در سال ۲۱۲ قمرى، سبب تقويت معتزليان شد و از اين طريق، مخالفان سنّتى آنان - كه به اهل حديث معروف بودند - زير فشار سنگين سياسى و دينى قرار گرفتند.^۲ معتزليان توانستند مأمون را قانع كنند كه عقيده به قدم قرآن، همانند اعتقاد مسيحيان در باره حضرت مسيح عليه السلام است.^۳ مأمون، ابتدا با بحث و مناظره به ترويج باورهاى معتزله پرداخت؛ اما از آن جا كه اهل حديث بر عقيده خود پافشارى مى‏كردند، آرام آرام، قوّه قهريه گام به عرصه نهاد و فشارها و آزارها بر منكران خلق قرآن افزايش يافت. مأمون، سپس در سال ۲۱۸ قمرى در دستورالعملى تمامى مردم را به پذيرش حدوث قرآن وادار كرد. او ابتدا نامه‏اى به اسحاق بن ابراهيم، والى بغداد نوشت و پس از تبيين آياتى كه بر حدوث قرآن دلالت دارد، عزل تمامى قضات معتقد به قدم قرآن را خواستار شد و از اسحاق بن ابراهيم خواست تا قضات را از ميان معتقدان به حدوث قرآن برگزيند و شهادت معتقدان به قدم قرآن را نيز نپذيرد. دستورالعمل مأمون با مخالفت گروهى از بزرگان سياسى و فرهنگى و ادارى رو به رو شد؛ ولى احضار آنان به دربار و مشاهده خشم خليفه ، به مخالفت آنان پايان داد. با اين همه، احمد بن حنبل و بشر بن وليد و تنى چند از بزرگان بغداد به مخالفت با خواسته‏هاى مأمون برخاستند.