قرآن ، احتمالاً تحت تأثير آموزه تجسّد در مسيحيت با مقارنت ميان «كلمة اللّه» و «كلام الهى» و بنا بر اين تصور كه هر پديده آسمانى و برآمده از لوح محفوظ لزوماً قديم و نامخلوق نيز هست، از ميانه دوم قرن اوّل در ميان برخى صحابه و تابعان مطرح شد^۱ و از آغاز قرن دوم به مسئله‏اى كلامى و جنجال‏برانگيز بدل گشت. معتزليان و پاره‏اى ديگر از اصحاب علم كلام در برابر اين ديدگاه - كه از نظر آنان عقيده‏اى غير معقول و مخالف با توحيد شمرده مى‏شد - ، ديدگاه حدوث قرآن را مطرح كردند.^۲ نظريه مزبور با نفى قدمت قرآن، اعتقاد به فوق بشرى بودن آن را در معرض تهديد قرار داده، به گونه‏اى متن مقدس را متنى تاريخى، به سان ديگر متن‏ها جلوه مى‏داد و در مقابل، باور به قدم قرآن نيز شائبه شرك از طريق اعتقاد به بيش از يك موجود ازلى را پديد مى‏آورد.^۳
در باره اين كه نخستين بار، اين بحث را چه كسى مطرح كرد، در نوشته‏هاى تاريخى، اختلاف نظر وجود دارد . منابع تاريخى معمولاً از جعد بن درهَم‏^۴ - كه سال‏هاى آخر حكومت هشام بن عبد الملك(م ۱۲۵ق) به سبب اعتقاداتش به دست عبد اللَّه قسرى اعدام شد -^۵ و از جهم بن صفوان‏^۶ - كه در سال ۱۲۸قمرى به سبب شركت در قيام حارث بن سريج در خراسان كشته شد - ^۷ و نيز از غيلان بن يونس عدوى دمشقى‏^۸ - كه پدرش از موالى عثمان بن عفان بود - ، به عنوان نخستين

پژوهشى در باره حدوث و قِدَم قرآن‏^۱

مسئله حدوث و قدم قرآن، از نخستين تأملات كلامى مسلمانان در باره متن مقدّس قرآن است كه زمينه‏ساز مجادلات فراوان بين مذاهب و مكاتب كلامى گشته و مسائل متعدد كلامى ديگر را هم در پى داشته است، از اين رو از آن به عنوان سرچشمه پيدايش دانش كلام و وجه نام‏گذارى آن به علم كلام ياد شده است. ^۲

پيشينه تاريخى‏

در باره زمان آغاز اين مجادلات، اطلاع چندانى در دست نيست؛ اما طرح اين نوع تأملات ، پس از آشنايى مسلمانان با عقايد اقوام ديگر و نيز پختگى و نضوج انديشه‏هاى دينى در جهان اسلام بوده است.^۳ در بررسى زمينه‏ها و سرچشمه‏هاى طرح اين انديشه، از اختلاط مسلمانان با پيروان ساير مذاهب در پى فتوحات اسلامى و به طور خاص اعتقادات يهوديان‏^۴ و مسيحيان ^۵ ياد شده است. برخى نيز ريشه اين انديشه را در مكاتب فلسفى يونان كاويده‏اند.^۶ اعتقاد به مخلوق نبودن