۶ . شمار آيات منسوخ‏

دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ ، اختلاف نظر دارند . برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است ، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست ، و برخى مى‏گويند اصولاً نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد .
بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مى‏دهد كه اختلاف نظر در باره تعداد آيات منسوخ يا وجود و عدم آن ، ناشى از اختلاف نظر در تعريف نسخ است ؛ بدين سان كه اگر نسخ را به معناى تنافى و تنافر دو آيه تعريف كنيم - چنان كه در اصطلاح متأخران تعريف شده - بايد گفت اصولاً نسخ در قرآن وجود ندارد.
اما اگر نسخ را تنافى ظاهرى و بدوى دو آيه بدانيم به گونه‏اى كه شامل تخصيص عام و تقييد مطلق ، و بيان مجمل هم باشد - يعنى همان معناى لغوى نسخ كه در قرآن و حديث هم به همان معنا به كار رفته و در اصطلاح قدما مقصود از نسخ آن بوده است - نسخ در قرآن فراوان است .
بنا بر اين ، هر چه تعريف نسخ محدودتر شود ، تعداد آيات منسوخ ، كاهش مى‏يابد تا آن جا كه برخى گفته‏اند نسخى در قرآن وجود ندارد .
بر اين اساس ، آيات منسوخ در آثار قدما مانند قتادة بن دعامة السدوسى (م ۱۱۷ ق) ، زهرى (م ۱۲۴ ق) و ابن جوزى (م ۵۹۷ ق) پر شمار است .^۱
شمار آيات منسوخ به عقيده ابن جوزى ۲۴۷ ، از منظر ابن حزم ۲۱۴ ، به باور ابن سلامه ۲۱۴ ، از نگاه نحاس ۱۳۴ و به گفته سيوطى ۲۰ آيه است .^۲

خورده شود و هر دو آيه، از بين بروند؟!

دو . نسخ تلاوت و بقاى حكم‏

تصور وجودِ اين گونه نسخ در قرآن - افزون بر اين كه با همان مشكل قول به تحريف روبروست ، خلاف حكمت نيز هست ؛ زيرا در اين حالت، حكم هست، ولى مستند آن نيست .
گفتنى است كه خليفه دوم، مدّعى بود كه آيه رجم در قرآن وجود داشته و بى جهت افتاده است؛^۱ ولى كسى اين ادعا را از او نپذيرفت .^۲

سه . نسخ حكم و بقاى تلاوت‏

در اين فرض ، آيه منسوخ ، در قرآن موجود است ؛ ليكن حكم آن، نسخ گرديده است .

چهار . نسخ مشروط

نسخ مشروط ،^۳ عبارت است از مقيّد كردن احكام به شروط خاصّ خود كه با تغيير آن شروط - كه در واقع، موضوع حكم اند - حكم، تغيير پيدا مى‏كند .
همان گونه كه اشاره شد ، نوع اوّل و دوم نسخ ، در قرآن، امكان وقوعى ندارند ، همچنين نسخ به معناى چهارم، بى‏ترديد در قرآن واقع شده است . بنا بر اين، آنچه وقوع آن مورد بحث است ، نسخ به معناى سوم است، بدين معنا كه: آيا در قرآن، آيه‏اى هست كه متن آن ، موجود و حكم آن منسوخ باشد؟ پاسخ اين سؤال، ضمن بررسى «شمار آيات منسوخ» خواهد آمد .