جناس خط، آن است كه اركان جناس در كتابت، يكى، و در تلفظ و نقطهگذارى مختلف باشند؛ مانند بيمار و تيمار. اوج هنر و زيبايى در به كارگيرى جناس خط را مىتوان در اين آيه نظارهگر شد:
(الَّذِى خَلَقَنِى فَهُوَ يَهْدِينِ * وَ الَّذِى هُوَ يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ * وَ إِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ * وَ الَّذِى يُمِيتُنِى ثُمَّ يُحْيِينِ .۱
كسى كه مرا آفريد ، همو هدايتم مىكند . و كسى است كه غذايم مىدهد و سيرابم مىكند . و زمانى كه بيمار شدم ، شفايم مىدهد . و همو است كه مرا مىميراند و زندهام مىكند).
جناس مضارع، آن است كه دو ركن جناس ، در حرف اول يا وسط ، مختلف باشند، پس اگر مخرج دو حرف، يعنى آهنگ تلفظ آنها ، به يكديگر نزديك باشد، آن را جناس مضارع يا مشابه گويند؛ مانند حروف «ر» ، «ل» و «ب»، «پ». آيات در پى آمده از آن جا كه دربردارنده جناس مضارعاند، از زيبايى و دلربايى خاصّى بهرهورند:
(وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنَْوْنَ عَنْهُ .۲
آنان از آن باز مىدارند و خود هم از آن دورى مىكنند) .
(ذَ لِكُم بِمَا كُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِمَا كُنتُمْ تَمْرَحُونَ .۳
اين بدان جهت است كه در زمين به ناروا شادى كرديد ، و سخت به خود مىنازيديد) .
(وَ إِنَّهُ عَلَى ذَ لِكَ لَشَهِيدٌ * وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ .۴
او بر اين گواه است . و او سخت دوستدار خير است).
جناس لفظ، آن است كه كلمات متجانس در تلفظ ، يكى ، و در كتابت و معنا مختلف است؛ مانند خوار، خار يا همچون ناضره و ناظره در اين آيت زيبا :
