باره نسخ، ناسخ و منسوخ است. افزون بر آثار مستقلى كه به اين موضوع پرداختهاند، بسيارى از آثار ديگر قرآنى و تفسيرى هر يك به مناسبتى بدين موضوع نظر كرده و در باره آن سخن گفتهاند.۱
۱. نسخ در لغت
نسخ به معناى برداشتن و زايل نمودن امرى و نهادن امرى ديگر به جاى آن است . همچنين اين واژه ، گاهى به معانى برداشتن و زايل نمودن امرى ، انتقال چيزى از جايى به جايى ديگر ، تغيير و تبديل آن از حال و شكلى به صورت ديگر ، و استنساخ و نگارش متنى به طور دقيق از روى نوشتهاى ديگر به كار مىرود .۲
۲. نسخ در قرآن و حديث
مادّه نسخ و مشتقات آن ، چهار بار در قرآن كريم به كار رفته و در همه اين موارد اين واژه به معناى لغوى آن است . اين موارد عبارت اند از :
1.براى تفصيل بيشتر در باره پيشينه و سير نگارشهاى ناسخ و منسوخ نك: الناسخ و المنسوخ، سدوسى: ص ۱۰ - ۱۷ (مقدمه) ؛ درآمدى بر تاريخ علوم قرآنى : ص۳۰۷ - ۳۱۸. نويسنده كتاب اخير، ۸۶ اثر را برشمرده است.
2.ابن فارس : النون و السين و الخاء أصل واحد ، إلا أنه مختلف في قياسه : قال قوم : قياسه رفع شىء وإثبات غيره مكانه ، وقال آخرون : قياسه تحويل شىء إلى شىء . قالوا : النّسخ نسخ الكتاب والنّسخ أمر كان يُعمل به من قبل ثمّ يُنسخ بحادث غيره ، كالايه ينزل فيها أمر ثمّ تنسخ بآية اخرى ، و كلّ شىء خَلَف شيئاً فقد انتسخه . و انتسخت الشمس الظلِّ والشيب الشباب ...» (معجم مقاييس اللغة : ص ۱۰۲۶) ؛ ازهرى : «الزجّاج : النسخ فى اللغة إبطال شيء وإقامة آخر مقامه . والعرب تقول : نسخت الشمس الظلّ : أذهبت الظلّ و حلّت محلّه . والنسخ اكتتابك كتاباً عن كتاب حرفاً بحرف ... لأنه قام مقامه . وقال الليث : النسخ أن تزايل أمراً كان من قبل يُعمل به ثمّ تنسخه بحادث غيره . عن ابن الأعرابى : النسخ تبديل الشيء من الشيء وهو غيره ، والنسخ نقل الشيء من مكان إلى مكان و هو هو» (معجم تهذيب اللغة : ج ۴ ص ۳۵۵۸) ؛ ابن منظور : «النسخ : إبطال الشىء وإقامة آخر مقامه ؛ قال الفرّاء وأبو سعيد : نسخ الشيء بالشيء ، أى أزاله به وأداله ؛ والشيء ينسخ الشيء أى يزيله ويكون مكانه» (لسان العرب : ج ۳ ص ۶۱) ؛ راغب : «النسخ إزالة شىء بشىء يتعقّبه» (مفردات الفاظ القرآن : ص ۴۹۰) .
