پيشينه سوگند

۱. پيشينه تاريخى‏

بنا بر شواهد تاريخى، سوگند ميان همه ملت‏ها رواج داشته است. در روزگار باستان، به عللى از جمله رواج نداشتن اسناد مكتوب، سوگند اهميتى مضاعف داشته است. از تمدن عيلام، لوح‏هايى سنگى متعلق به هزاره سوم و دوم پيش از ميلاد به دست آمده است كه قراردادهايى حقوقى بر آنها ثبت شده و اين قراردادها به نام خدايان آنها تضمين شده‏اند.^۱در ايران باستان نيز سوگند مرسوم بوده و متن برخى سوگندهاى آن روزگار به دست ما رسيده است.^۲ در ميان ملل غربى، سوگند از ديرباز در امور مختلف از جمله امور دينى و حقوقى مطرح بوده و منابع تاريخى، برخى سوگندنامه‏هاى قديم آنان را نقل كرده‏اند.^۳بت‏پرستان حجاز نيز در عصر جاهليت، از جمله، به بتان سوگند ياد مى‏كرده‏اند.^۴مردم حجاز، پيش از اسلام، سوگندهايى دسته‏جمعى نيز داشته‏اند كه از گذر آن با يكديگر هم‏پيمان مى‏شده‏اند؛ حِلف المطيّبين و حِلف الفضول‏^۵ از مهم‏ترين سوگندهاى دسته‏جمعى آنان بوده است.

«قَسَم»، در عربى از ريشه «ق س م» به معناى بهره، سهم و نصيب است. به گفته راغب اصفهانى، اين كلمه به لحاظ معنا به «قَسامه» باز مى‏گردد و قسامه سوگندهايى بوده است كه اولياى مقتول ياد مى‏كرده‏اند تا ادعاى خود را برضدّ شخص متهم به قتل ثابت كنند. سپس اين كلمه بر هرگونه سوگندى اطلاق گشت.^۱ بدين سان، معناى قسمت و سهم، در قسم به معناى سوگند ملحوظ است.^۲
براى سوگند در اصطلاح ، تعاريف متعددى به دست داده‏اند كه تعريف علامه طباطبايى از كامل‏ترين آنهاست:
سوگند آن است كه خبر يا انشاء را به موجودى با شرافت و آبرومند، به جهت ارج و اعتبار آن، پيوند زنيم و مقيّد سازيم، به گونه‏اى كه اگر خبر درست نباشد - و در انشاء، امر يا نهى امتثال نشود - كرامت و شرافت آن چيز آسيب ببيند؛ مثلاً چون مى‏گوييم: «به جان خودم سوگند كه زيد ايستاده است»، صدق اين سخن را به شرافت زندگى و عمر خود پيوند زده‏ايم، به گونه‏اى كه اگر خبر دروغ باشد، جان ما بى‏ارزش شده است . همچنين وقتى به كسى مى‏گوييم: «تو را به جان من سوگند كه اين كار را انجام دهى»، خواهش خود را به ارزش زندگى خود پيوند زده‏ايم، به گونه‏اى كه اگر آن شخص خواهش ما را برنياورد، ارزش جان ما را ناديده انگاشته و بدان بى‏حرمتى كرده است.^۳ نتايج اين تعريف عبارت اند از: ۱. سوگند بالاترين درجه تأكيد كلام است. ۲. «مُقَسمٌ‏به» (= آنچه بدان سوگند ياد مى‏كنند)، گرامى و شريف است؛ زيرا در غير اين صورت، تأكيدى در كلام پديد نمى‏آيد.^۴