۵ . مقصود اصلى در آيات متشابه ، چنان كه در اين آيه آمده است :
(هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَبَ مِنْهُ ءَايَتٌ مُّحْكَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَبِ وَأُخَرُ مُتَشَبِهَتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّ سِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ .^۱
او كسى است كه كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن آيات «محكم» (= صريح و روشن) است كه آنها اساس كتاب اند (و هر گونه ابهام در آيات ديگر ، با مراجعه به اينها ، برطرف مى‏گردد) و بخشى از آن «متشابه» است (= آياتى كه در نگاه اول ، احتمالات مختلفى در آن مى‏رود) . اما آنها كه در دل‏هايشان انحراف است ، به دنبال متشابهات‏اند تا فتنه‏انگيزى كنند (و مردم را گم‏راه سازند) ، و تفسير (نادرستى) براى آن مى‏جويند در حالى كه تفسير آيات متشابه را جز خدا و استواران در علم نمى‏دانند؛ آنها كه مى‏گويند به آن ايمان آورده‏ايم ، همه از پيشگاه خداوند است ، و جز خردمندان كسى پند نمى‏گيرد) .
در اين آيه ، به مقتضاى سياق آن و ضميرهايى كه در لفظ (تأويلَه) دو بار تكرار شده ، «تأويل» در خصوص آيات متشابه مورد نظر است ، و ضمير در اين لفظ - همان طور كه بسيارى از مفسّران گفته‏اند - ، به «ما» در جمله (ما تشابه) بر مى‏گردد ، و ارجاع آن به «كتاب» كه در آغاز آيه قرار دارد - چنان كه برخى از بزرگان‏^۲ فرموده‏اند، از متفاهَم عرفى بسيار دور است .
بنا بر اين ، به نظر مى‏رسد - همان طور كه در تبيين معناى لغوى «تأويل» اشاره شد - لفظ «تأويل» داراى معناى وسيع و گسترده‏اى است كه شامل مفاهيم ذهنى و عينى مى‏گردد ، و تأويل قرآن - آن گونه كه شمارى از مفسّران گفته‏اند - به مفاهيم

اين آيه ، به پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله مى‏فرمايد كه مشركان مكه ، در مقام ايراد و بهانه‏گيرى نسبت به رسالت آن حضرت و قرآن ، هر مَثَل و سخنى را كه مطرح كنند ، خداوند متعال در برابر آنان ، سخنى مى‏آورد كه هم حق است و هم با بهترين بيان به آن پاسخ مى‏دهد .

كاربرد كلمه «تأويل» در قرآن‏

واژه «تأويل» در قرآن هفده بار به كار رفته است .^۱ از مطالعه و بررسى مجموع آياتى كه در آنها لفظ تأويل وارد شده است ، مشخص مى‏گردد كه لفظ «تأويل» در قرآن در اين معانى به كار رفته است :
۱ . واقعيت‏ها و حوادثى كه رؤيا از آن حكايت مى‏كند ، مانند : تأويل رؤياى يوسف عليه السلام،^۲ تأويل رؤياى هم‏بندهاى او در زندان،^۳ و تأويل رؤياى پادشاه مصر .^۴
۲ . سِرّ و حقيقتى نهفته در وراى امر ؛ مانند حكمت و اسرار اقدامات به ظاهر نادرستِ مصاحب موسى عليه السلام در تخريب كشتى ، و كشتن جوانى بى‏گناه ، و تعمير ديوارى در حال فرو ريختن بدون دريافت مزد .^۵
۳ . حكمت پاره‏اى از احكام الهى .^۶
۴ . تجسّم عينى وعده‏هاى الهى در قيامت .^۷