جدال احسن بايد با سخن مهرآميز و توأم با نرمى و وقار و آرامش ، و براى يارى حق صورت گيرد و با حجت و دليل عقل‏پسند و پرهيز از هرگونه اذيت، درشتى، خشونت و سخت‏گيرى باشد . آيات فراوانى در قرآن كريم ، از مصاديق جدال احسن اند؛ مانند:
(وَ يَقَوْمِ مَا لِى أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجَوةِ وَ تَدْعُونَنِى إِلَى النَّارِ .^۱
اى گروه من ، چه مى‏شود كه من شما را به نجات فرا مى‏خوانم و شما مرا به آتش فرا مى‏خوانيد ؟) .
(وَ إِنَّآ أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى‏ هُدًى أَوْ فِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ .^۲
ما يا شما به طريق هدايتيم و يا در گم‏راهى آشكاريم) .
(قُلْ أَرَءَيْتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ كَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِى شِقَاقٍ‏بَعِيدٍ .^۳
بگو : به من خبر دهيد ؛ اگر قرآن از جانب خداوند باشد ، و آن را انكار كرده باشيد ، چه كسى گم‏راه‏تر از آن كس است كه به مخالفتى دور و دراز آمده باشد) .
در اين آيه ، به مشركان و منكرانِ وحى مى‏فرمايد: انكار شما بر پايه برهان نيست و هرگز از راه تعقل و تجربه، وحيانى نبودن آن را ثابت نكرده‏ايد. بر فرض كه ما هم دليلى از تجربه و تعقل در اثبات وحيانى بودن قرآن نداشته باشيم، اما شما مى‏پذيريد كه دست‏كم احتمال عقلانى وجود دارد كه اين كلام از جانب خدا باشد. با اين احتمال، انكار مخالفان از قوت مى‏افتد: «إذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال». ابوالفتوح رازى ذيل اين آيه مى‏گويد: اين طريقى از طرق جدل است كه آن را «طريق احتياط» گويند؛^۴ يعنى قرآن شما را به سوى خدا مى‏خواند و احتمال صدق اين دعوت هست، پس براى دفع ضرر محتمل بايد آن را پذيرفت.^۵

اين بحث به طور فشرده به بررسى اجمالى آياتى از قرآن كريم در اين زمينه مى‏پردازيم.

جدال احسن‏

جدال احسن يا محمود ، مناظره‏اى براى اثبات حق و نفى باطل ، وثمره آن ، رشد و هدايت است. قرآن كريم از اين قسم جدال به «جدال أحسن» ياد و به آن ترغيب كرده است:
(وَ جَدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ .^۱
با آنان به بهترين روش جدال كن) .
(وَ لَا تُجَدِلُواْ أَهْلَ الْكِتَبِ إِلَّا بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ .^۲
با اهل كتاب ، به جز با بهترين روش ممكن ، جدال مكن).
از مجموع آيات قرآن كريم استفاده مى‏شود كه جدال احسن ، روش انبيا عليهم السلام در دعوت به راه خدا بوده است. بر پايه آيات ۳ و ۸ حج، جدال احسن بايد آگاهانه باشد؛ زيرا جدل از روى علم، به اعتقاد حق منتهى مى‏شود و جدال بدون علم، به اعتقاد باطل مى‏انجامد.^۳ در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز به جدال احسن ترغيب شده است؛ چنان كه در حكمت‏هاى منسوب به امير مؤمنان، على عليه السلام آمده است كه جوانانتان را به بحث و مجادله توصيه كنيد.^۴ همچنين به فرموده امام عسكرى عليه السلام، وقتى به امام صادق عليه السلام عرض شد كه پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و ائمه عليهم السلام از جدال در دين نهى كرده‏اند، امام صادق عليه السلام فرمود: از جدال به طور مطلق نهى نشده، بلكه از جدال غير احسن نهى شده است؛ آن گاه امام صادق عليه السلام به آيات ۱۲۵ نحل و ۴۶ عنكبوت كه به جدال احسن ترغيب مى‏كنند، استناد كردند.^۵