وأَنَّ الظُّلْمَةَ فِی الْجَهْلِ وأَنَّ النُّورَ فِی الْعِلْمِ فَهَذَا مَا دَلَّهُمْ عَلَیهِ الْعَقْل؛ آغاز و نخست هر چیز و نیرو و آبادانى آن كه هر سودى تنها بآن مربوط است عقل است كه آن را خدا زینت و نورى براى خلقش قرار داده. با عقل، بندگانْ خالق خود را بشناسند و دانند كه آنها مخلوقند و او مدبّر و ایشان تحت تدبیر اویند و این‌كه خالقشان پایدار و آنها فانى می‌باشند و به‌وسیله عقول خویش از دیدن آسمان و زمین و خورشید و ماه و شب و روز استدلال كردند كه او و اینها خالق سرپرستى دارند ناآغاز و بى‏انتها و با عقل تشخیص زشت و زیبا دادند و دانستند در نادانى تاریكى و در علم نور است اینست آن چه عقل به‌ آنها رهنما گشته.^۱

از متکلمان امامی عصرِ حضور نقلِ قول‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد آنان به تبعیت از اهل بیت علیهم السلامبه حُسن و قُبح ذاتی و عقلی اعتقاد داشتند. برای مثال، اشعری از زرقان نقل می‌کند که اصحاب هشام بن حکم، مهم‌ترین متکلم عصر حضور و بسیاری از امامیه معتقدند که جایز نیست خداوند اطفال را در قیامت عذاب دهد، بلکه جایگاه آنان بهشت خواهد بود.^۲ این حکم بدون اعتقاد به حُسن و قُبح عقلی ممکن نیست. باز اشعری از هشام نقل می‌کند که او معتقد بود اگر خداوند پیش از افعال انسان‌ها، به آن افعال علم داشته باشد، آزمایش جایز نخواهد بود.^۳ این حکم از آن روست که به زعم هشام، علم پیشین اگر علت باشد سبب جبر خواهد بود و تکلیف و آزمایش نسبت به مجبور قبیح است.^۴

شهرستانی اعتقاد به حُسن و قُبح عقلی و احکام مترتب بر آن را از معتزله به‌طور

و به‌ویژه افعال خدا و عدل الهی مطرح شده است. به دیگر سخن، حُسن و قُبح عقلی در کلام اسلامی هم به عنوان ملاکی برای داوری افعال انسان مطرح شده و هم ملاکی برای قضاوت درباره افعال الهی. از این‌رو، متکلمان امامیه و معتزله، در بحث عدل که بحثی درباره افعال خداوندست و نیز در بحث نبوّت، امامت و معاد که این سه نیز افعال خداوند‌اند، از قاعده حُسن و قُبح عقلی بهره گرفته‌اند.

هرچند واژه حُسن و قُبح عقلی در قرآن نیست، اما پیش‌فرض بسیاری از آیات قرآن، حُسن و قُبح عقلی است. برای مثال، در آیه شریفه (هَلْ جَزاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسانُ)،^۱ خداوند با استفهام تقریری می‌پرسد: «آیا پاداشِ نیکی، چیزی جز نیکی است؟» و پاسخ این سؤال به عقل مخاطبان وا‌گذار می‌شود. اگر حُسن و قُبح عقلی انکار شود، این پرسش بی‌وجه خواهد بود؛ زیرا مخاطبان در پاسخ خواهند گفت: ما نمی‌دانیم.

تنها در اصول کافی ۳۴ حدیث درباره عقل نقل شده که از مجموع آنها می‌توان حجیت عقل را استنباط کرد. برخی از این احادیث در قسمت ادله نقلی بررسی خواهد شد و در این‌جا تنها به ذکر یک حدیث بسنده می‌شود:

امام صادق‌ علیه السلام در روایتی شناخت حُسن و قُبح را یکی از کارکردهای عقل معرفی کرده و می‌فرمایند:

إِنَّ أوّل الْأُمُورِ ومَبْدَأَهَا وقُوَّتَهَا وعِمَارَتَهَا الَّتِی لَا ینْتَفَعُ بِشَی‏ءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللّه زِینَةً لِخَلْقِهِ ونُوراً لَهُمْ فَبِالْعَقْلِ عَرَفَ الْعِبَادُ خَالِقَهُمْ وأَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ وأَنَّهُ الْمُدَبِّرُ لَهُمْ وأَنَّهُمُ الْمُدَبَّرُونَ وأَنَّهُ الْبَاقِی وهُمُ الْفَانُونَ واسْتَدَلُّوا بِعُقُولِهِمْ عَلَى مَا رَأَوْا مِنْ خَلْقِهِ مِنْ سَمَائِهِ وأَرْضِهِ وشَمْسِهِ وقَمَرِهِ ولَیلِهِ ونَهَارِهِ وبِأَنَّ لَهُ ولَهُمْ خَالِقاً ومُدَبِّراً لَمْ یزَلْ ولَا یزُولُ وعَرَفُوا بِهِ الْحَسَنَ مِنَ الْقَبِیحِ