عدم درک حُسن و قُبح افعال توسط عقل را ذکر می‌کند:

فالمراد من عقلیة الحسن والقبح أنّه یكون للفعل بحسب الواقع حسن أو قبح ویمكن للعقل إدراك ممدوحیة فاعل الأفعال فی نفس‌الامر، أو مذمومیّته كذلك إن لم یرد به شرع، أو إدراك جهة ورود الشرع على تحسین الفعل أو تقبیحه إن ورد به شرع وعدم علم العقل بنفسه بجهات الحسن والقبح فی بعض الأفعال غیر قادح فی عقلیتهما؛ لأنّه یكون من جهة خفائهما وانغمار العقل بالشهوات الحیوانیة والعلائق الجسمانیة وكونه غریقا فی لجّة الأغشیة الناسوتیة وبعیداً عن محطّ الأنوار اللاهوتیة، فبإدراك الحسن والقبح فی بعض الأفعال - الذی لیس بمرتبة ما ذكر فی الخفاء - یحكم بعدم القول بالواسطة، الكاشف عن حكم اللّه الصانع القادر المقدّر أنّ الفعل الذی أمر به الشارع حسن فی نفس‌الامر وإلّا لكان طلب الحكیم قبیحا وبأنّ الفعل الذی نهى عنه الشارع قبیح فی نفس‌الامر وإلّا لكان النهی عنه مذموماً.^۱

او، در ادامه بحث، افزون بر این‌که - همانند برخی متکلمان - فلاسفه را هم به امامیه و معتزله ملحق می‌کند که نادرستی این الحاق در بخش بررسی دیدگاه فلاسفه به اثبات رسید، به توضیح اقسام حُسن و قُبح ذاتی می‌پردازد. از جهتی عقل ممکن است به صورت بالفعل حُسن و قُبح را درک کند و ممکن است قوه درکش را داشته باشد، ولی فعلاً آن را درک نکند و از جهت دیگر، حُسن و قُبح ذاتی افعال یا به خاطر ذات فعل است یا به خاطر صفتِ لازم فعل است یا به خاطر وجوه و اعتبارات است یا هر سه. او می‌گوید:

أنّ الحسن والقبح عقلیان وهو مختار الإمامیة والحكماء والمعتزلة وأشار المصنّف رحمه اللّه إلیه بقوله: (و هما عقلیان) بمعنى أنّ الحاكم بهما هو العقل فعلا أو قوّة وأنّ الفعل حسن أو قبیح فی نفسه، اما لذاته أو لصفة

الأحكام الإلهیة بالحسن بهذا المعنى، لانّه لو لم یكن لها جهة محسّنة لم یصحّ من الحكم أن یشرعها وبالجملة، فكلّ فعل یحكم العقل بقبحه أو هو قبیح فی نفس‌الامر وإنّ لم یعرف العقل قبحه، فصدوره ممتنع على اللّه، لأنّه إذا كان عالما بقبحه وغنیا عن فعله وعن العالمین فصدوره ترجیح للمرجوح بلا داع أصلا وهو مستحیل بالاتفاق وأیضا فی تجویز فعله تجویز ترتّب الذّم علیه وهو ممتنع عقلاً.^۱

سید عبداللّه شبّر (م۱۲۲۰) در توضیح حُسن و قُبح عقلی هم به حُسن و قُبح ذاتی تصریح می‌نماید و هم بر توان عقل بر فهم حُسن و قُبح افعال در برخی موارد. البته، درک عقل نیز به دو قسم بدیهی و نظری تقسیم می‌شود. او می‌گوید:

ذهب الإمامیة ومن تابعهم من المعتزلة إلى أن الحسن والقبح عقلیان، بمعنى أن للأشیاء فی حد ذاتها مع قطع النظر عن ورود الشرع حسناً وقبحاً وبعضها یعلم حسنه وقبحه بضرورة العقل، كحسن الصدق النافع وقبح الكذب الضار وبعضها یعلم حسنه وقبحه بالنظر كحسن الكذب النافع وقبح الصدق الضار ومنها ما یعجز العقل عن العلم بحسنه أو قبحه فیكشف الشرع عنه كحسن صوم اوّل یوم من شهر رمضان وحرمة صوم اوّل یوم من شوّال. ذهب الأشاعرة وهم جمهور المخالفین إلى أن الحسن والقبح شرعیان وأن العقل لا یقضی بحسن شی‏ء ولا قبحه، بل القاضی بذلك هو الشرع، فلو أمر الشارع بالظلم صار حسناً ولو نهى عن العدل صار قبیحاً ویدل على بطلان قولهم وجوه كثیرة من العقل والنقل.^۲

استرآبادی (م۱۲۶۳) ضمن توضیح حُسن و قُبح عقلی و شرعی،^۳ برخی از موانع