است و هم از مقبولات و مشهورات است. البته، در بخش دیدگاه فلاسفه دیدیم که آنان حُسن و قُبح را از بدیهیات نمی‌دانند و تنها از مقبولات و مشهورات تلقی می‌کنند. لاهیجی می‌گوید:

مراد از عقلى بودن حُسن و قُبح، آن است كه عقل تواند دانست ممدوحیت نفس‌الامرى و مذمومیّت نفس‌الامرى بعضى از افعال را، اگر چه شرع بر آن وارد نشده باشد و یا تواند دانست جهت ورود شرع را بر تحسین فعلى یا بر تقبیح فعلى، اگر شرع وارد شده باشد و ندانستن عقل جهات حُسن و قُبح را در بعضى دیگر از افعال و محتاج بودن بورود شرع، ضرر نكند بعقلى بودن حُسن و قُبح مطلقاً… حسن بعضى از افعال ضرورى است مانند عدل و صدق و همچنین قبح بعضى مانند ظلم و كذب… تواند بود كه قضیه واحده از جهتى داخل یقینیات باشد و از جهت دیگر داخل مقبولات.^۱

قاضی سعید قمی (م۱۱۰۷) ضمن این که حسن وقبح را به معنای استحقاق مدح و مذمّت می‌داند، عقلی بودن حُسن و قُبح را به این معنا می‌داند که عقل می‌تواند مذموم و ممدوح بودن برخی از افعال را بفهمد، خواه در این مورد شرع سخن گفته باشد و خواه شرع در مورد آن فعل چیزی نگفته باشد. او معنای دومی را هم برای عقلی بودن حُسن و قُبح ذکر می‌کند که همان حُسن و قُبح ذاتی است، یعنی اشتمال افعال بر جهت نیکو یا زشت افعال، هرچند عقل نتواند به این جهت، دست پیدا کند:

انّ المراد بحسن الفعل ما یصیر بسببه الفاعل مستحقّا للمدح والتعظیم والمراد بالقبح ما یقابله ومعنى كونهما عقلیین هو أن یكون من شأن العقل أن یعرف ممدوحیة بعض الأفعال أو مذمومیة بعضها وإن یرد بذلك‏ شرع أو لم یصل إلیه حكم الشرع وقیل: معناهما اشتمال الفعل على الجهة المحسّنة والمقبّحة وإن لم یصل العقل الى معرفتها كما یحكم على

مقصود ایشان از وجوه و اعتبار، اعتباریات فلاسفه نیست، بلکه مقصود ایشان مواردی مانند زدن است که به این اعتبار که مصداق ظلم است، قبیح است و نه مواردی مثل کذب که خودش قبیح است و نیازی نیست تحت عنوان دیگری برود. سید مرتضی - در عباراتی که پیش از این نقل شد - این مورد را «اکتسابی غیر مستدل» یا «به اعتبار» نام نهاد و مثال ضرب را مطرح کرد. محقق اردبیلی نیز در ادامه سخنش می‌گوید:

قد یكون لذاته كما فی الصدق والكذب وقد یكون لصفة ذاتیة وقد یكون لوجوه واعتبارات كما فی لطم الیتیم.‏^۱

نکته دوم: افعال حسن و قبیح، افعالی هستند که فاعل آنها مستحق مدح و ذم هستند نه ثواب و عِقاب؛ زیرا حُسن و قُبح به افعال انسان اختصاص ندارد که ثواب و عِقاب در آن معنا دارد، بلکه اعم از افعال انسان و خداست و در علم کلام بحث اصلی در مورد افعال خداست و ثواب و عِقاب درباره خدا معنا ندارد:

قوله: «الثالث ما تعلّق به مدحه تعالى وثوابه أو ذمه وعِقابه، فما تعلّق به مدحه تعالى فی العاجل وثوابه فی الآجل یسمى حسناً … فی أفعال العباد». لا خفاء فی أنّ النزاع فی مطلق الأفعال ولهذا جعل المصنّف الفصل فی أفعاله تعالى ثم قسّم الفعل، فلا معنى لتخصیصه بأفعال العباد وأنّ مع التخصیص أیضا لا یذكر فیه الثواب والعِقاب.^۲

ملّا عبدالرزاق لاهیجی (م۱۰۷۲) هرچند در بسیاری موارد دیدگاه فیلسوفان را تأیید می‌کند، اما در بحث حُسن و قُبح، دیدگاه متکلمان را قبول دارد. او هم به حُسن و قُبح ذاتی و هم به حُسن و قُبح عقلی معتقد است و البته، دیدگاه فیلسوفان در مورد مشهورات را چنین توجیه می‌کند که حُسن و قُبح افعال، هم ذاتی و عقلی و بدیهی