باشد و او بخواهد به آن هدف دست یابد و از طرفی، به هر طریقی (عقل یا شرع) فهمیده‌ایم كه تحقق این هدف بدون انجام افعال اختیاری خاصی ممكن نیست؛ در‌این‌صورت گفته می‌شود كه بین آن هدف و انجام این افعال رابطه ضرورت بالقیاس است. این ضرورت را می‌توانیم به‌صورت یك قضیه اخلاقی بیان كنیم كه فعل مزبور در آن، متعلَّق «باید» است و می‌گوییم: «برای تحقق آن معلول (قرب الهی) باید آن كار خاص را انجام داد»؛ یا مثلاً «باید راست گفت» كه مفاد آن، بیان ضرورتی است كه بین راست‌گویی و قرب الهی (كمال مطلوب انسان) برقرار است. درست به همان معنایی كه در علوم تجربی می‌گفتیم كه مثلاً «برای پیدایش آب باید اكسیژن و هیدروژن را با نسبت خاصی با هم تركیب كرد».^۱

خلاصه این که آیة اللّه مصباح یزدی، نظریه اعتباری بودن باید را نمی‌پذیرند و معتقد‌ند مفاد بایدِ واقعی و اِخباری، ضرورت بالقیاس میان فعل اختیاری و هدف مطلوب انسان است. وقتی می‌گوییم: «باید به عدالت رفتار کرد» مقصود این است که رفتار عادلانه برای رسیدن به هدف خاصی ضرورت دارد و این ضرورت، امری واقعی و غیر اعتباری است که میان علت و معلول وجود دارد و مانند رابطه علت و معلول، از معقولات ثانیه فلسفی است.

‌آیة اللّه مصباح یزدی در فصل چهارم کتاب نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، به مفاهیم خوب و بد یا حُسن و قُبح می‌پردازند و مانند بحث از باید، دیدگاه اعتباریات علّامه طباطبایی را نمی‌پذیرند و معتقدند که حُسن و قُبح به انسان و عواطف و احساسات او و قرارداد و اعتبار عقل فردی یا جمعی برنمی گردد، بلکه حُسن و قُبح، مفاهیم حقیقی و خارجی هستند، ولی نه از سنخ مفاهیم ماهوی تا ما به ازاء عینی و مستقلی در خارج داشته باشند، همان‌طور که متکلمان امامی و

می‌کند، مثل این که می‌گوییم «باید به عدالت رفتار كرد» که مقصود این جمله اخباری این است: «عمل به عدالت واجب است». در مورد کاربرد اوّلِ «باید»، معتقدند که هرچند این گونه «باید»‌ها اموری اعتباری و حاکی از عواطف و احساسات گوینده‌‌اند، «اما تنها در صورتی موجه و معقول‌اند كه بر مبنای رابطه‌ای ضروری و واقعی میان فعل و نتیجه آن، اعتبار شده باشند».^۱ در مورد کاربردِ دوم «باید»می‌گویند:

بعضی چنین گمان كرده‌اند كه مفهوم باید در قوانین طبیعی «حكایت از یك امر واقعی و خارجی می‌كند» و «صحیح بودن یا غلط بودن و صدق و كذب جملات مشتمل بر آنها را می‌توان به‌راحتی معلوم كرد»، اما بایدهایی كه در جملات اخلاقی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اعتباری بوده و به‌هیچ‌رو نمی‌توان صدق و كذب، یا انطباق و عدم انطباق جملات مشتمل بر آنها را با خارج آزمود، اما حق آن است كه مفاد اصلی بایدهای ارزشی نیز، همان بیان رابطه علیت است. علیتی كه میان فعل اختیاری و هدف اخلاق یا حقوق وجود دارد … در ابتدای این فصل گفتیم كه یكی از مصادیق ضرورت بالقیاس در رابطه طرفینی علت و معلول است. وقتی علت تامه چیزی موجود بود، معلولش نیز ضروری الوجود می‌شود و هر‌جا معلول وجود داشت، علت آن نیز می‌بایست موجود باشد. اكنون باید توجه كرد كه رابطه علیت گاهی ممكن است بین دو امر حقیقی و عینی باشد؛ مثل آتش و حرارت كه نسبت به یكدیگر ضرورت بالقیاس دارند و گاهی ممكن است میان یک كار اختیاری و نتیجه آن باشد… فعل اختیاری انسان را وقتی با آثار مترتب بر آن می‌سنجیم، بین آنها رابطه ضرورت بالقیاس می‌یابیم؛ مثلاً اگر مطلوب انسان رسیدن به قرب الهی