المحتاج یجد من صریح عقله، حسن مدحه وذكره بالخیر ولو أساء رجل إلیه فإنه یجد من صریح عقله حسن ذمّه وهذا الحكم حاصل، سواء كان ذلك الإنسان مؤمناً یصدق بالأنبیاء أو لم یكن كذلك. فعلمنا أن هذا الحسن مقرّر فی عقولهم.^۱

از این عبارت می‌توان برداشت کرد که فخر رازی حُسن و قُبح عقلی را به معنای مدح و ذم افعال انسان‌ها توسط عقل را قبول دارد، اما این حکم را، به دلیل عبارت نقل شده قبلی، قابل سرایت به افعال الهی نمی‌داند.

به قرینه نخستین عبارت نقل شده از فخر رازی، نباید از این مدح و ذمِّ عُقلا، نتیجه گرفت که در افعال، صفتی حقیقی وجود دارد. به عبارت دیگر، از این مدح و ذم، نباید حُسن و قُبح ذاتی افعال را نتیجه گرفت. همچنین از این حکم عُقلا، نباید مدح و ذم شارع و پاداش و عِقاب اخروی را نتیجه گرفت.

با توجه به انکار حُسن و قُبح ذاتی و نیز انکار جریان حُسن و قُبح عقلی به افعال خداوند، توسط فخر رازی، به نظر می‌رسد منشاء مدح و ذمّ عُقلا نسبت به برخی افعال انسان‌ها، ‏ملائمت و منافرت با طبع، یا سود و زیان، یا صفت کمال و نقص است که فخر رازی در دیگر عباراتش، حُسن و قُبح را به آنها برگرداند.

دیدگاه تفتازانی: پذیرش حُسن و قُبح عقلی به معنای درک صفت کمال و نقص و موافقت و مخالفت با غرض و استحقاق مدح و ذم انسان‌ها نسبت به افعال خود

تفتازانی(م۷۹۳ ق‏) ابتدا حُسن و قُبح به دو معنای صفت کمال و نقص، مثل علم و جهل و نیز ملائم و منافر با غرض، مثل عدل و ظلم، را عقلی دانسته و آنها را خارج

الآخر متعلق المدح فى الدنیا والثواب فى الآخرة. هل هو لأجل صفة عائدة الى الفعل، أو لیس الأمر كذلك، بل هو محض حكم الشرع بذلك، أو حكم أهل المعرفة به؟ قالت: المعتزلة: المؤثر فى هذه الأحكام: صفات عائدة الى الأفعال ومذهبنا: أنه مجرد حكم الشرع.^۱

فخر رازی در موضعی دیگر، حُسن و قُبح عقلی را به معنای ادراک سود و زیان می‌پذیرد و چون سود و زیان در خصوص خدا قابل تصور نیست، این معنای حُسن و قُبح را مختص انسان می‌داند. او می‌گوید:

أنّ الذی عقلناه من معنى الحسن ما یكون نفعاً، أو مؤدیاً إلیه والذی عقلناه من معنى القبح، ما یكون ضررا أو مؤدیا إلیه و الرغبة فی المنفعة و الرهبة عن المضرة إنما یعقل (حصولهما) فی حق من یصح علیه النفع و الضرر و لما كان ذلك فی حق اللّه تعالى محالا، كان القول بثبوت الحسن و القبح فی حق اللّه محالا.^۲

فخر رازی در جای دیگر تصریح می‌کند که فهم عقل نسبت به حُسن و قُبح در افعال بندگان معتبر است، ولی نسبت به افعال الهی باطل و نادرست است. او می‌گوید:

والمختار عندنا: أن تحسین العقل وتقبیحه بالنسبة إلى العباد معتبر وأما بالنسبة إلى اللّه تعالى فهو باطل.^۳

وی در دلیل اوّل بر درک حُسن و قُبح عقلی نسبت به افعال انسان‌ها می‌گوید:

إنا نرى أن العقلاء قبل علمهم بالشرائع والنبوات مطبقین على حسن مدح المحسن وحسن ذم المسی‏ء. فإن من أحسن إلى محتاج، فإن ذلك