فصل سوم: بررسی دیدگاه‌‌های موافقان قاعده (امامیه و معتزله)

در قسمت تاریخچه بحث گفتیم که در کتاب‌های فِرَق و مذاهب، نقلِ قول‌هایی از امامیه و معتزله قرن دوم و سوم وجود دارد که نشان می‌دهد آنان به حُسن و قُبح ذاتی و عقلی اعتقاد داشتند. برای مثال، اشعری از زرقان نقل می‌کند که اصحاب هشام بن حکم - مهم‌ترین متکلم عصر حضور - و بسیاری از امامیه بر این باورند که جایز نیست خداوند اطفال را در قیامت عذاب دهد، بلکه جایگاه آنان بهشت خواهد بود.^۱ نیز از هشام نقل می‌کند که او معتقد بود اگر خداوند پیش از افعال انسان‌ها، به آن افعال علم داشته باشد، آزمایش جایز نخواهد بود.^۲ این حکم از آن روست که به زعم هشام، علم پیشین اگر علت فعل انسان باشد سبب جبر خواهد بود و تکلیف و آزمایش نسبت به مجبور، قبیح است.^۳

شهرستانی دیدگاه‌‌های مورد اتفاق معتزله را چنین ذکر می‌کند:

اتفقوا على أنّ أصول المعرفة وشكر النعمة واجبة قبل ورود السمع

و دیگر جانداران این است که«آزمایش ممتد در افراد انسان و دیگر جانوران زنده همین نظر را تأیید می‌کند».^۱

‏ظاهراً علّامه می‌خواهند بفرمایند که بدون اعتقاد به وجوب و باید، موجودات زنده کاری انجام نمی‌دهند و علم و میل، برای اراده و انجام یک فعل کافی نیست. اگر مقصود این است، اولاً آزمایشات این مطلب را نشان نمی‌دهند؛ زیرا آزمایشات حداکثر نشان می‌دهند که حیوانات به سمت امیال خود می‌روند و بیشتر انسان‌ها نیز این‌گونه‌اند، اما این که اعتباری به نامِ «وجوب» لازم است، با آزمایشات اثبات نمی‌شود. ثانیاً، بر فرض که آزمایشات وجود باید را در افعال اثبات کنند، این «باید» را می‌توان به حُسن و قُبح ذاتی و عقلی بازگرداند نه به اعتبار انسان‌ها. گذشته از این که اگر «باید» ارزشی مراد باشد، این «باید» برای حیوانات قابل اثبات نیست، همان‌طور که شهید مطهری در دومین نقدشان بر نظریه اعتباریات بیان کردند.

اگر همه این اِشکالات را کنار بگذاریم و بپذیریم که همه انسان‌ها در هنگام انجام عملی، بایدی را اعتبار می‌کنند، این مطلب نمی‌تواند حُسن و قُبح ذاتی و عقلی را رد کند؛ زیرا می‌توان گفت انسان‌ها پس از درک خوبی یا بدی عمل خاص، می‌توانند - بر اساس اختیار و آزادی خود - بر طبق درک خود از خوبیِ عمل، حکم «باید» را صادر کنند یا بر خلاف درک خود، حکم کنند که فعل خوب را نباید انجام داد. بنابراین، «نظریه اعتباریات» نمی‌تواند حُسن و قُبح ذاتی و عقلی را رد کند.