فإذا فعل‏هذا كله ورام أن یشكك فیه نفسه أمكنه الشك: كقولهم إن العدل جمیل وإن الظلم قبیح وإن شكر المنعم واجب. فإن هذه مشهورات مقبولة.^۱

و در جای دیگر می‌گوید:

اذا اردت ان تعرف الفرق، بین الذائع والفطرى؛ فاعرض قولك: العدل جمیل والكذب قبیح، على الفطرة التی عرفنا حالها، قبل هذا الفصل وتكلف للشك، فیهما؛ تجد الشك متأتیاً فیهما وغیر متأتٍ فى أن الكل اعظم من الجزء وهو حق أولى.^۲

مرحوم غروی اصفهانی می‌گوید:

ومن الواضح أنّ استحقاق المدح والذّم بالإضافة إلى العدل والظّلم لیس من الاولیات … وقد وقع النّزاع فیه من العقلاء.^۳

نقد این دلیل پیش از این در بحث از دلیل سوم اشاعره گذشت. در آنجا گفته شد که همه بدیهیات به یک شکل تصدیق نمی‌شوند، بلکه بستگی به موضوع و محمول آن دارد؛ زیرا تصدیق به قضیه‌‌ای فرع بر تصور طرفین قضیه است. گاه طرفین قضیه، اموری ساده و بسیط هستند؛ مثل دو و یک و رابطه بزرگ‌تری؛ در این صورت به راحتی درک و تصدیق صورت می‌گیرد، اما گاه طرفین قضیه اموری بسیط و ساده نیستند و تصور آنها نیازمند تأمل است، ولی اگر تصور درست صورت گرفت، تصدیق نیز در پی خواهد آمد. این تفاوت سبب نمی‌شود قضایای اخیر از بدیهی بودن خارج شوند؛ زیرا ملاک بدیهی بودن، بی‌نیازی از استدلال و مقدمه‌چینی برای رسیدن به نتیجه است نه این‌که طرفین قضیه برای تصدیق

دهیم؛ زیرا تبیین خوبی افعال، یا مستقیماً به حُسن و قُبح ذاتی و عقلی بر‌می‌گردد یا به واسطه ارجاع خوبی آنها به یک خوبی که ذاتی و عقلی است، خواهد بود.

نکته مهمی که به بحث قواعد کلامی افعال الهی که بحث اصلی ماست، مربوط می‌شود، این است که در همه دیدگاه‌‌های فلاسفه اسلامی، حُسن و قُبح، به انسان و امور انسانی مثل امیال، مصالح و کمالات انسانی، بر‌می‌گردد. از این‌رو، حُسن و قُبح نمی‌تواند به منزله قاعده‌‌ای در مورد افعال الهی به‌کار رود. این نکته هم از مشترکات دیدگاه فلاسفه و اشاعره است. به همین دلیل، در کتاب‌های فلسفی، همچون کتاب‌های اشاعره، به قاعده حسن و قبح استناد نمی‌شود. در جملاتی که از شهید مطهری نقل کردیم به این نکته اشاره شده بود.

دلایل فلاسفه

اشاعره استدلا‌‌‌ل‌های بسیاری برای نفی حُسن و قُبح ذاتی و عقلی اقامه کرده‌‌اند، اما فلاسفه تنها در لابلای مباحثشان به برخی دلایل که بعضی از آنها توسط اشاعره هم بیان شده بود، اشاره کرده‌اند که در اینجا به آنها می‌پردازیم.

دلیل اول: امکان شک و وجود اختلاف در حُسن و قُبح

یکی از دلایل فلاسفه بر غیر یقینی بودن حُسن و قُبح، این است که عقل در احکام یقینی مربوط به واقعیت، مانند یقینیات شش‌گانه، نه دچار شک می‌شود و نه با دیگر عُقلا اختلاف‌ نظر پیدا می‌کند؛ در حالی‌که عقل می‌تواند در حُسن و قُبح افعال، مانند خوبیِ عدل و راست‌گویی و بدی ظلم و دروغ‌گویی، شک کند و متفکران بسیاری در این گونه امور اختلاف‌ نظر دارند.^۱ ابن‌ سینا در این‌باره می‌گوید: