معنای تردید

امکان تردید در معنای شک، حتی در صورتی که متعلق شک امر واحدی باشد، نیز وجود دارد؛ یعنی این امکان وجود دارد که انسان در اصل وجود یا عدم آن امر واحد تردید داشته باشد. شک در دین، شک در ذکر، شک در خداوند و شک در آخرت ممکن است به حقیقت داشتن یا نداشتن آن کشیده شود. در این صورت، همان‏گونه که برخی از لغت‏دانان تصریح کرده‏اند، مؤلفه تردید در شک امکان وقوع خواهد داشت. همچنین اگر معنای تردید از مفهوم شک گرفته شود، استعمال این لفظ، حتی برای عرب‏زبانان، مفهومی بیگانه خواهد بود؛ بنابراین، از یک سو مخاطبان وحی در عصر نزول نیز با مشکل در فهم آیات شک مواجه می‏شوند و از سوی دیگر، در بحث نمابرداری مشخص کردیم که در مرحله اولیه شک، به لحاظ ساختار ظرفیت، شک‏کننده در میان اقوالی گرفتار است و در پذیرش یا نپذیرفتن یک یا چند اعتقاد تردید دارد. به همین دلیل، در نمونه اولیه شک، مؤلفه تردید قرار داده می‏شود، اگرچه در بیشتر مصادیق و مفاهیم، به نحو حقیقی یا مجازی تردید از معنای شک خارج شود. با توجه به ملاک نخستین معنای مورد تصدیق، که در ملاک‏های تعیین معنای پیش‏نمونه تشریح شده،^۱ می‏توان تردید را از مؤلفه‏های معنای شک قرار داد.

تردید معرفت‏شناختی

در آیه ۹۴ سوره یونس شک در معنای معرفت‏شناختی آن مورد توجه قرار گرفته است:

(فَإِنْ كُنْتَ في‏ شَكٍ‏ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرينَ؛

و اگر در آنچه بر تو نازل كرده‏ايم ترديدى دارى، از كسانى كه پيش از تو

(قُلْ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ في‏ شَكٍ‏ مِنْ ديني؛^۱

بگو ای مردم اگر در عقیده من شک دارید).

(قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِي اللَّهِ شَكٌ‏ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛^۲

رسولان آنها گفتند آیا در خدا شک است خدایی که آسمان‏ها و زمین را آفریده).

(بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ في‏ شَكٍ‏ مِنْها؛^۳

آنها (مشرکان) اطلاع صحیحی درباره آخرت ندارند بلکه در اصل آن شک دارند).

(بَلْ هُمْ في‏ شَكٍ‏ مِنْ ذِكْري؛^۴

آنها در حقیقت در اصل شک من تردید دارند).

در تمام این آیات برای شک یک متعلَّق در نظر گرفته شده است. «مَّا أَنْزَلْنا»، «ديني» «اللّٰه»، «آخرت» و «ذکر» عناوینی واحداند که شک در آنها رخ داده است. البته می‏توان این امور واحد را به نحوی به کثرت بازگرداند، اما این امر مستلزم تکلف و خروج از اصل اصالت تعابیر قرآنی است؛ زیرا در صورت پذیرش وجود دو امر متناقض ناچار خواهیم شد که در هر آیه امور گوناگونی در تقدیر بگیریم بدون آنکه قرینه‏ای در متن یاری‏کننده این تقدیرات باشد. بر این اساس، باید نمونه اولیه معنای شک در قرآن را تعلق به یک امر در نظر گرفت، نه امور متعدد.