67
معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

بسیاری از لغت دانان نیز شک را تردید بین دو طرف دانسته‏اند، حال چه دو طرف مساوی باشند و چه یکی بر دیگری ترجیح داشته باشد،۱ همچنین دو طرف تردید می‏توانند امری معرفت‏شناختی باشند یا امری اعتقادی. بر این اساس، شک تردید در میان دو چیز است. در این مؤلفه وجود دو امر مفروض است که یا نقیضین‏اند یا ضدین.

با بررسی آیات قرآن در مفهوم شک در نگاه اولیه فرض گرفتن دو امر نقیض چندان لازم به نظر نمی‏رسد و اگر هم دو نقیض یا ضد در نظر گرفته شود، با تلاش ذهنی و تحلیل این دو نقیض یا ضد به دست می‏آید. بنابراین، باید در پیش‏نمونه شک در قرآن وجود یک امر را جست‏وجو کرد. نمونه را می‏توان در فرازهای زیر از آیات مربوط مشاهده کرد:

(وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي‏ شَكٍ‏ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقيناً؛۲

و گفتارشان كه: «ما مسيح، عيسى بن‏مريم، پيامبر خدا را كشتيم»، در حالى كه نه او را كشتند و نه بر دار آويختند، لكن امر بر آنها مشتبه شد. و كسانى كه در مورد (قتل) او اختلاف كردند، از آن در شک هستند و علم به آن ندارند و تنها از گمان پيروى مى‏كنند؛ و قطعاً او را نكشتند).

در عبارت (وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي‏ شَكٍ‏ مِنْهُ) ضمیر مفرد در ارجاع به متعلق شک آورده شده است (فيهِ و مِنْهُ). ضمیر مفرد به آن معنا است که متعلق شک

1.. فیومی، المصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر، ص۳۲۰.

2.. سوره نساء، آیه۱۵۷.


معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
66

را تأمین کند نمونه اولیه لقب می‏گیرد و سایر معانی از گسترش همان نمونه اولیه به دست می‏آیند. بر این اساس، در تحلیلِ شناختی واژه شک در قرآن نیز لازم است ویژگی‏های این مفهوم در قرآن و تأمین آنها در مصادیق مختلف بررسی شوند تا معنای پیش‏نمونه‏ای حاصل شود. با گسترش پیش‏نمونه شک ممکن است برخی ویژگی‏ها در مصادیقی افزوده یا کاسته شوند که نحوه گسترش معنا را در مصادیق مختلف نشان خواهد داد.

وجود مؤلفه دو امر متناقض

برخی از متکلمان وجود دو امر متقابل را در شک، شرط دانسته‏اند. آمدی در این باره چنین آورده است:

فالأقرب في ذلک أن يقال: الشّكّ هو القضاء بإمكان أمرين متقابلين، لا ترجح لوقوع أحدهما على الآخر في النفس و هو مضاد للعلم؛ لاستحالة كون الشخص عالما بشي‏ء، و شاكا فيه من جهة واحدة.۱

علامه حلی شک را سلب اعتقاد معنا کرده؛ اما سلب اعتقاد را به معنای بی‏ایمانی ندانسته، بلکه آن را تردید ذهنی در دو امر متناقض به نحو تساوی به شمار آورده است:

أقول: الشک‏ هو سلب الاعتقاد و تردد الذهن بين طرفی النقيض على التساوی.۲

در منطق و فلسفه نیز غالباً شک به معنای تردید در دو امر متناقض است که عقل یکی از آنها را بر دیگری ترجیح نمی‏دهد.۳

1.. آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، ج۱، ص۱۱۵.

2.. علامه حلی، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ص ۲۳۷.

3.. نک: فارابی، المنطقیات، ج۱، ص۴۶۵؛ صلیبا، المعجم الفلسفی، ج۱، ص۷۰۵؛ جرجانی، التعریفات، ص۵۶؛

  • نام منبع :
    معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 18324
صفحه از 416
پرینت  ارسال به