شک در تحلیل مسیرپیما و مرزنمای آیات

مسیرپیماهای موجود در آیات شک را می‏توان در چهار دسته‏ کافران و مشرکان، مردم، اهل کتاب و پیامبر تقسیم کرد.

در یک آیه شک به نحوی به پیامبر نسبت داده شده است:

(فَإِنْ كُنْتَ في‏ شَكٍ‏ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرينَ؛^۱

و اگر در آنچه بر تو نازل كرده‏ايم ترديدى دارى، از كسانى كه پيش از تو كتاب آسمانى را مى‏خواندند بپرس، به يقين، «حق» از طرف پروردگارت به تو رسيده است؛ بنابراين، هرگز از ترديدكنندگان مباش).

در تحف العقول روایتی در تفسیر این آیه از امام هادی علیه السلام نقل شده که بر اساس آن پیامبر هیچ‏گونه شکی در رسالت خود نداشته است و این آیه در مقام انصاف با خصم نازل شده، اما مخاطب در آیه پیامبر است.^۲ همچنین از پیامبر نقل شده که فرمود: «ما شككت و لا انا شاک».^۳ به این ترتیب، شک در این آیه مربوط به گروهی از مردم بوده که اعتقاد داشتند پیامبر باید از فرشتگان باشد. اگرچه مخاطب در آیه پیامبر است، این تخاطب کنایی است و باید مسیرپیما در آیه را افرادی در نظر بگیریم که پیامبر به دلیل شک آنان مورد خطاب قرار گرفته است. شاهد این نقل آیه ۱۰۴ سوره یونس است که به روشنی هرگونه شکی را از پیامبر نفی می‏کند. بنابراین،

یا همچون بارانی از آسمان که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد آنها از ترس مرگ انگشتانشان را در گوش‏های خود می‏گذارند).

در آیه بالا مراد این نیست که تمام انگشت در تمام گوش قرار گرفته و گوش بر انگشت احاطه دارد، بلکه بخشی از انگشت در بخشی از گوش قرار می‏گیرد و مرزها با یکدیگر اتصال دارند.

در موردی که بخشی از مسیرپیما در مرزنما قرار داشته باشد - مثال گل در گلدان است - می‏توان آیه زیر را نمونه دانست:

(وَ جَعَلْنا فِي‏ الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَميدَ بِهِم‏؛^۱

و در زمین کوه‏های ثابت و پا بر جایی قرار دادیم مبادا آنها را بلرزاند).

به یقین کوه‏ها درون زمین قرار ندارند و زمین آنها را احاطه نکرده، بلکه بخشی از آنها درون زمین است و بخشی نیز خارج زمین؛ بنابراین، ظرفیت در این آیه به معنای احاطه کامل نیست.

شکل‏های دیگری از رابطه مسیرپیما و مرزنما در مفهوم ظرفیت نیز در آیات قرآن وجود دارد که به دلیل خارج بودن از موضوع این تحقیق از آنها می‏گذریم؛ اما این اندازه تأکید می‏کنیم که قرآن رابطه‏های گوناگونی از معنای ظرفیت را به کار برده است. جدا از تأثیر معنای شک در این گونه استعمال، که در بخش‏های دیگر این نوشتار بررسی خواهد شد، باید آیات شک در قرآن به صورت موردی بررسی و مسیرپیماهای موجود در این آیات دسته‏بندی شوند تا گونه ظرفیت در موارد مختلف به دست آید.