رمضان در عبارتی می‏آید، این واژه دارای حوزه شناختی یا ذهنی است که مصادیق آن دوازده ماه قمری دیگر، چون محرم، صفر، ربیع الاول، است که از میان این نام‏ها رمضان خارج می‏شود و در عبارت جای می‏گیرد. از آنجا که مخاطب با ماه‏های قمری آشنایی کامل دارد، به‎سادگی مفهوم رمضان را در عبارت درک می‏کند و حتی آن را با ویژگی‏های دیگری می‏شناسد، مثل اینکه چندمین ماه قمری است یا چه ویژگی‏هایی دارد. این موضوع سبب می‏شود تا واژه رمضان برای وی، در مقایسه با کسی که حوزه شناختی ماه رمضان را نمی‏شناسد، مفهومی کاملاً ممتاز باشد. بنابراین، هر مفهومی در عبارت، نمایی از حوزه شناختی مربوط به خود به شمار می‏آید که حوزه‏ شناختی بستر یا پایه آن را تشکیل می‏دهد.^۱ به این دلیل بسیار ساده، برای مشخص‎کردن معنای یک عبارت باید ابتدا حوزه شناختی آن را تشخیص داد. حوزه شناختی یک نما در حقیقت متشکل از افراد و مصادیقی است که با نما در یک ویژگی لازم اشتراک دارند؛ برای مثال ماه‏های رجب، شعبان و سایر ماه‏های قمری، اعضای دیگر حوزه شناختی رمضان را تشکیل می‏دهند.

در نمابرداری واژه شک در قرآن ابتدا باید حوزه شناختی شک یا پایه مفهوم شک در قرآن شناسایی شود. بنابراین، نخست حوزه شناختی شک در قرآن را بررسی می‏کنیم.

حوزه شناختی شک در قرآن

در معرفت‏شناسی معاصر، شک را مرتبه نازل معرفت به شمار می‏آورند. بنابراین، حوزه شناختی آن شامل شک، ظن، قطع و یقین خواهد بود. بیشتر لغت‏دانان و معرفت‏شناسان نیز شک را به معنای تردید در دو احتمال - به طور

یکی از دو طرف نقیض مورد تردید دارای اماره تأییدی باشند، شک مزبور ظن خواهد بود و اگر هیچ یک از دو طرف اماره‏ای نداشته باشد، شک مصداق جهل می‏شود. آیا در دستگاه معرفت‏شناختی قرآن نیز همین دو مصداق برای شک تعیین شده است؟ با استفاده از بحث نمابرداری در معناشناسی شناختی تلاش خواهیم کرد به مفهوم سازی مصداقی شک در قرآن دست یابیم.

نمابرداری شک در قرآن

نمابرداری قرارگرفتن یک «نما» بر یک «پایه» است.^۱ پایه هر مفهوم حوزه شناختی آن مفهوم را تشکیل می‏دهد و نمای آن عبارت است از واژه یا عبارتی که به سطح خاصی از برجستگی در پایه می‏رسد؛ یعنی مؤلفه‏ای که متن آن را برجسته و معین می‏کند. بنابراین، نمابرداری به معنای انتخاب یک واژه یا ساختاری از یک پایه شناختی و بررسی رابطه آن نما با پایه شناختی است.^۲ نمابرداری در دو شکل واژگانی و ساختاری در متن رخ می‏دهد. ساخت‏های معناشناختی در دستور زبانِ شناختی باید با حوزه‏های شناختی تعریف شوند. از دیدگاه معناشناسان شناختی، معنا مجموعه‏ای از ویژگی‏های یک مفهوم نیست، بلکه معنا در ارتباط با حوزه‏های معنایی تعریف می‏شود. به بیان دیگر، در تعریف یک مفهوم نباید فقط به بیان مؤلفه‏های آن اکتفا کرد، بلکه باید حوزه‏های معنایی مرتبط با آن را نیز در نظر گرفت؛ برای نمونه برای شناختن مفهوم جمعه باید از تمام روزهای هفته آگاهی داشته باشیم یا اگر مفهومی چون