مبتنی بر ایمان است. به عبارت دیگر، در مفهوم‏سازی قرآنی یک عمل زمانی حُسن فعلی خواهد داشت که پیش از آن از حُسن فاعلی برخوردار باشد.

تشکیکی یا تقطیعی بودن معرفت در قرآن

آیا معرفت در اطلاقات گوناگون خود شامل حد و مرز خاصی می‏شود یا از نظر معنایی واژه‏ای مشکک و ذومراتب به شمار می‏آید؟ می‏توان ادعا کرد که قرآن تشکیک معرفت و درجات و مراتب آن را پذیرفته است. آیاتی به روشنی این مراتب را نشان می‏دهند:

(وَ فَوْقَ كُلِ‏ ذي‏ عِلْمٍ‏ عَليمٌ؛^۱

و بالاتر از هر صاحب علمى، عالِمى است).

با توجه به این آیه مشخص می‏شود که هر صاحب علمی که در نظر گرفته شود، فردی عالم‏تر وجود خواهد داشت تا این مراتب به خداوند منتهی شود. بنابراین، علم مشکک است و دائر مدار سلب و ایجاب نیست. برخی دیگر از آیات قرآن نیز به تشکیکی بودن معرفت اشاره دارند. برای نمونه آیاتی که علم را مطرح کرده‏اند، به نحوی بر تشکیکی بودن معرفت دلالت می‏کنند. نمونه این آیات آیه زیر است:

(وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ‏ قُلِ الرُّوحُ‏ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إلَّا قَليلاً؛^۲

و از تو درباره «روح» سؤال مى‏كنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكى از دانش به شما داده نشده است»).

در مراد از قلّت علم در این آیه دو احتمال قابل توجه است: قلّت کمّی و قلّت کیفی. قلّت کمّی به این معنا است که انسان به موضوعات گوناگونی علم داشته

یقین نشان می‏دهند، به دخالت این مفهوم در معنای یقین اشاره دارد. حتی در آیاتی که به ظاهر فقط ویژگی معرفت‏شناختی یقین را نشان می‏دهند، وجود مؤلفه ایمانی قابل مشاهده است:

(وَ لَوْ تَرى‏ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ؛^۱‏

و اگر ببینی مجرمان را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده، می‏گویند: پروردگارا آنچه وعده کرده بودی دیدیم و شنیدیم ما را بازگردان تا کار شایسته‏ای انجام دهیم ما (به قیامت) یقین داریم.

در این آیه نیز اگرچه یقین به معنای معرفت‏شناختی مورد نظر است، وجود ایمان در معنای عمل صالح دیده می‏شود. آیات دیگری نیز از ارتباط عمل صالح با یقین پرده برمی‏دارند:

(الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ؛‏^۲

همان کسانی که نماز را به پا می‏دارند و زکات را ادا می‏کنند و آنان به آخرت یقین دارند).

به این دلیل وجدانی و قرآنی که بسیاری از مشرکان و کافران با وجود برخورداری از شناخت همچنان ایمان نمی‏آورند و به تبع آن اعمال صالحی نیز انجام نمی‏دهند، از دیدگاه قرآن، عمل صالح با ایمان ارتباط مستقیم برقرار می‏کند و شناخت در آن تأثیر مستقیم ندارد، اما تأثیرپذیری عمل از ایمان انکارناپذیر است، حتی اگر عکس آن صحیح نباشد؛ به این معنا که احتمال دارد فرد مؤمنی عمل صالح انجام ندهد؛ اما از دیدگاه قرآن، همواره عمل صالح