(مَّا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ؛۱
به این امر هیچگونه علم و یقین ندارند و جز دروغ چیزی نمیگویند).
در آیه دیگری که از لحاظ مفهومی جانشین عبارت بالا به شمار میآید، ظن نیز در میان علم و خرص وارد میدان شده است. این آیه وجود رابطه معنایی ظن و خرص در مقابل علم را اثبات میکند، با این تفاوت که از ظن در مقام عمل (تبعیت) یاد شده است و از خرص در مقام معرفتورزیدن:
(قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إلَّا الظَّنَ وَ إِنْ أَنْتُمْ إلَّا تَخْرُصُونَ؛۲
بگو آیا دلیل روشنی (به این موضوع) دارید پس آن را به ما نشان دهید. فقط از پندارهای بیاساس پیروی میکنید و تخمینهای نابجا میزنید).
از پنج کاربرد واژه خرص در قرآن، سه مورد آن با ظن مرتبط است که از نزدیکی معنایی این دو واژه خبر میدهد. خرص در قرآن همواره دارای بار منفی بوده و به صورت مثبت یا خنثا به کار نرفته است. برخی از مفسران معنای کذب را در مفهوم خرص پذیرفتهاند۳ و برخی تخمین زدن را معنای خرص دانستهاند؛۴ برخی نیز میان چند معنا جمع کردهاند.۵ حال با توجه به قرائن
1.. سوره زخرف، آیه ۲۰.
2.. سوره انعام، آیه ۱۴۸.
3.. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۴۹؛ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۴۹؛ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ج۲، ص۱۷۹؛ ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۸۴.
4.. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۳۰؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۴۷۳؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۲، ص۱۵۱؛ ابنجوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۲، ص۶۹؛ قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۱۵؛ فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۴۱.
5.. برای نمونه تفسیر الامثل فی تفسیر کتاب اللّٰه المنزل خرص را امتزاج خدعه، تکذیب و تخمین دانسته است (مکارم شیرازی، الامثل فی تفسیر کتاب اللّٰه المنزل، ج۴، ص۴۴۰؛ همچنین نک: صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۴۱).