نیستند. به عبارت دیگر، حتی اگر منبع ظن را نفس بدانیم، ظن به حیثیتی از نفس بازمی‏گردد که معرفت‏شناختی نیست و در حقیقت از انفعالات نفس سرچشمه می‏گیرد. همچنین می‏توانیم نفس را بخش فرابدن یا هویت اصلی انسان بدانیم که بر سایر منابع احساسی و انفعالی انسان، مانند قلب، احاطه داشته باشد که در این صورت به دلیل اینکه ظن به انفعالات قلب انتساب نیافته، مشخص می‏شود که حالات نفسانی که ظن را به وجود می‏آورند، از حیثیت دیگری از نفس سرچشمه می‏گیرند که مرتبط با قلب نیستند.

عناصر مرتبط شبکه قالبی ظن

به دو عنصر از عناصر مرتبط با عناصر سازنده ظن اشاره می‏کنیم که یکی از آنها در آیات ظن نام برده شده و دیگری از فحوای آیات فهمیده می‏شود. در برخی از آیات ظن، خرص در کنار ظن آمده است.

در منابع لغت برای خرص دو معنا دیده می‏شود: کذب، و حدس و تخمین. العین و صحاح خرص را به معنای دروغ و خرّاص را به معنای دروغ‏گو دانسته‏اند.^۱ ابن‏فارس نیز همین معنا را برای آن آورده و افزوده که به این دلیل خراص به معنای کذّاب است که آنچه را نمی‏داند و شایسته نیست به زبان می‏آورد.^۲ التحقیق فی کلمات القرآن خرص را به معنای اعتماد به گمان و ظن بی اساس و غیر علمی دانسته است.^۳ به این ترتیب خرص در لغت از مفهومی معرفت‏شناسانه برخوردار است و در مقابل علم قرار می‏گیرد. این تقابل را می‏توان در آیه زیر به روشنی مشاهده کرد:

جهان هستی رخ می‏دهد یا پس از مرگ تا قیامت رخ خواهد داد، ایجاد شود.

۳. عوامل ظن: عامل ظن پدیده‏ای است که سبب می‏شود شخص ظان به کسی یا چیزی ظن پیدا کند. این عوامل نیز در قرآن از تنوع و گستردگی برخوردارند. این پدیده‏ها ممکن است پدیده‏ای خارجی و یا درونی و ذهنی باشند. پدیده جنگ و احتمال شکست، عروج عیسی علیه السلام، دعوت پیامبران، فشار اجتماعی، وضعیت روانی حاصل از ترس مرگ، رؤیای صادق، شرایط محیطی و زمانی، عملکرد دنیوی، وجود یا عدم نشانه، حالات روانی و بسیاری از عوامل دیگر علت یا زمینه ایجاد ظن را فراهم می‏سازند. همان‏گونه که پیدا است، عوامل ایجاد ظن هم از جهت موضوع و هم از جهت ویژگی‏ دارای تنوع‏اند.

۴. منبع ظن: در بخش سوم بیان شد که ظن به یک منبع معرفتی تعلق نگرفته است. تنها منبعی که می‏توان در قرآن برای ظن در نظر گرفت، نفس است. ظن و نفس در دو آیه همنشین شده‏اند. این آیات نشان می‏دهند که میان نفس و ظن نوعی رابطه وجود دارد. اگرچه این دو آیه دلالت صریح بر حصول ظن از نفس ندارند و منبعیت نفس را برای ظن به صورت تام نشان نمی‏دهند، نمی‏توان تأثیر نفس بر ایجاد ظن را انکار کرد. بیشتر آیات ظن، ظنون را به تمام هویت انسانی، شامل بدن و فرابدن، استناد داده‏اند. اگر نفس انسان را عبارتی دیگر از ماهیت انسان در دیدگاه قرآنی بدانیم، باید به صراحت تأکید کنیم که نظر قرآن در مورد منبع ظن همان نفس است. به هر حال، در دو آیه به حصول ظن بر اثر حالات نفسانی - ضیق نفس و هوای نفس - تصریح شده است.^۱ آیات دیگر نیز به تأثیر نوعی حالت نفسانی در حصول ظن اشاره دارند. این حالات اگرچه از نفس سر می‏زنند، امری معرفتی