نمابرداری جاهلانه و نمابرداری شبه یقین. برای آنکه در تشکیل شبکه قالبی ظن دچار خَلط مصداق و مفهوم نشویم، لازم است به هر دو بخش نمابرداری در تشکیل شبکه قالبی ظن توجه کنیم. برآیند دو شبکه در نهایت نمایی از مفهوم کلی ظن را نشان خواهد داد.

۱. ظانین: در شبکه قالبی ظن به عناصری نظیر ظان، مظنون، عامل ایجاد ظن و منبع ظن توجه می‏شود. به طور خلاصه، ظانین در ظنون قرآنی به چند دسته تقسیم شده‏اند: اهل کتاب، زوجین، گروهی از مسلمانان، مشرکان و کافران، افراد و گروه‏های مختلفی از مردم، پیامبران، مؤمنان و افرادی با ویژگی‏های شخصی که یافتن وجه مشترکی در آنان دست‏یابی به یک نتیجه خاص در معنای ظن ممکن نیست. تنها نکته‏ای که از جمع ظانین در آیات قرآن می‏توان استنباط کرد این است که امکان دارد ابنای بشر با ویژگی‏های مختلف اعتقادی، فردی یا جمعی، فرهنگی و غیر آن در طول زندگی خود، حالت مفهومی ظن را تجربه کنند. این نکته نشان از حالتی غیر ثابت در ظن دارد؛ به این معنا که امکان رخ دادن آن به صورت شخصی و در زمان‏های مختلف وجود دارد.

۲. مظنونین: مراد از مظنون رخداد یا امری است که درباره آن ظن داریم. این امور را می‏توان در یک تقسیم کلی به دو دسته امور مرتبط با دنیا و امور مرتبط با آخرت تقسیم کرد. در امور دنیوی به پدیده‏هایی نظیر اقامه حدود الهی در ازدواج، کشته شدن عیسی علیه السلام، وقوع بلا، شریک قائل شدن برای خداوند، تکذیب شدن، نجات از زندان، خویشتن و مانند آنها برمی‏خوریم و در امور اخروی از ملاقات پروردگار، مرگ و ورود به عذاب یاد شده است. این موارد نشان می‏دهند که مظنونان در قرآن از جهت تنوع در موضوعات گسترده‏اند و نمی‏توان وجه جامع مشترکی در مورد آنها یافت؛ وجهی که نشانگر نوع خاصی از معرفت باشد. به بیان ساده‏تر، ظن می‏تواند درباره هر امر یا پدیده‏ای که در

پیامبرانشان دلایل روشن برای آنان آوردند ولی آنها (از روی تعجب و استهزا) دست بر دهان گرفتند و گفتند: ما به آنچه شما به آن فرستاده شده‏اید کافریم).

این دو عبارت فرازهای پایانی دو آیه از آیات شک‏اند. در فراز اول کفر به نمایندگی از حوزه ایمان در تعامل با شک قرار گرفته است و در آیه دوم واژه ضلالت آمده که در حقیقت واژه‏ای از واژه‏های حوزه ایمان و اثر عدم ایمان شمرده می‏شود.

(قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ؛^۱

گفتيد: هرگز خداوند بعد از او پيامبرى مبعوث نخواهد كرد! اين گونه خداوند هر اسرافكار ترديدكننده‏اى را گمراه مى‏سازد).

این دو عبارت فرازهای پایانی دو آیه از آیات شک‏اند. در فراز اول کفر به نمایندگی از حوزه ایمان در تعامل با شک قرار گرفته است و در آیه دوم واژه ضلالت آمده که در حقیقت واژه‏ای از واژه‏های حوزه ایمان و اثر بی‏ایمانی شمرده می‏شود.

شبکه قالبی ظن در قرآن

در بررسی شبکه قالبی ظن نیز عناصر سازنده و عناصر مرتبط قالب ظن در قرآن را مطرح خواهیم کرد تا میزان رابطه آن با حوزه معرفت مشخص و جایگاه آن در مراتب معرفت روشن شود.

عناصر سازنده شبکه قالبی ظن در قرآن

در قرآن از دو نمابرداری در مفهوم ظنون قرآنی سخن به میان آمده است: