مقوله فرودست مراتب معرفت در قرآن

ملاک‏هایی که برای تعیین مقوله فرودست معین شده‏اند،از این قرارند:

- مقولات بنیادی یا سطح پایه تعدد دارند، در حالی که مقولات سطح فرودست دارای تعدد کمی هستند؛

- مقولات سطح جزئی‏تر کاملاً به هم شبیه‏اند و اختلاف کمتری نسبت به دو سطح دیگر دارند؛ به همین دلیل نسبت به سطح پایه اطلاعات کمتری از جهان به ما می‏دهند؛

- مقولات جزئی معمولاً از لحاظ لفظی ترکیبی‏اند؛ یعنی از ترکیب یک یا دو واژه نام‏گذاری می‏شوند، در حالی که مقولات سطح پایه معمولاً از یک واژه تشکیل می‏شوند.^۱

با توجه به ملاک‏های فوق در قرآن می‏توان علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین را در موضوع یقین، ظن الجاهلیه، و ظن السوء و ظن الخیر را برای ظن و نفس المطمئنة و اطمینان قلب را در مورد اطمینان در مقولات فرودست نام برد. به این ترتیب، مقوله‏بندی مراتب معرفت در قرآن را می‏توان به شکل زیر نشان داد.

شکل۲۰: مقوله‏بندی شناختی مراتب معرفت در قرآن

چند ویژگی مشترک برای آنان یافت که ویژگی‏های پیش‏نمونه‏ای آنها را شکل می‏دهند. هر سه عنصرِ معرفتی دارند؛ به عبارت دیگر، در هر سه واژه انسان به معرفت دست می‏یابد. به جز اطمینان که هم به نفس و هم قلب استناد می‏یابد، یقین و ظن فقط به نفس منتسب‏اند؛ به بیان دیگر، معرفتی نفسانی شمرده می‏شود که از راه‏های معمول کسب معرفت به دست نمی‏آید. هر سه آثاری روان‏شناختی نیز دارند. این شرایط لازم، واژه‏های یاد شده را در مقوله زیرین مقوله معرفت قرار می‏دهند؛ البته معرفت نیز در مقوله فرادست، از تعریف خاصی در قرآن بهره می‏برد که با تعریف معرفت‏شناسانه مشهور تمایز دارد.

مقوله فرادست مراتب معرفت در قرآن

ملاک‏هایی برای تعیین مقوله فرادست وجود دارد که باید در معرفت قرآنی بررسی شوند؛ از جمله اینکه مقولات کلی‏تر یا سطح فرادست در محور افقی شباهت کمتری با هم دارند. برای مثال، وسایل خانه نسبت به وسایل نقلیه از شباهت کمتری نسبت به صندلی و خودرو برخوردارند. همچنین مقولات بنیادی یا سطح پایه تعدد دارند، در حالی که مقولات سطح فرودست دارای تعدد کمی هستند.

همان‏طور که در عنوان پیش اشاره شد، ظن، یقین و اطمینان تحت مقوله معرفت جای می‏گیرند و معرفت مقوله فرادست آنان است؛ اما معرفتی که این واژه‏ها نماینده آن‏اند، معرفتی اختصاص‏یافته به فرهنگ قرآن است. به بیان دیگر، مقولات سطح میانی نشان از معرفتی دارند که از تعریف خاصی غیر از آنچه در معرفت‏شناسی منطقی و فلسفی وجود دارد، برخوردار است. مفهوم معرفت قرآنی مرزهای نامشخصی با ایمان دارد. منبع آن عقل یا قلب به صورت منبع مستقل معرفتی نیست و با نفس و همه جنبه‏های معرفت‏شناختی و روان‏شناختی آن به صورت شبکه‏ای رابطه دارد.