مقایسه پیش‏نمونه مراتب معرفت در قرآن

با توجه به پیش‏نمونه‏هایی که از شک، ریب، ظن، یقین و اطمینان بیان شد، در پیش‏نمونه، نمی‏توان مفهوم شک و ریب را در دایره معارف جای داد، مگر اینکه برخی از کاربردها که در لایه‏های دور از مرکز در شبکه شعاعی قرار گرفته‏اند را نیز وارد کنیم. ظن، یقین و اطمینان دارای صبغه معرفت‏شناختی‏اند و در مقوله معرفت جای می‏گیرند. به این ترتیب در مقوله‏بندی شناختی، در مقولات پایه درجه‏بندی خواهند شد و معرفت مقوله فرادست آنان خواهد بود.

مقوله پایه مراتب معرفت در قرآن

مقولات پایه از منظر روان‏شناختی گشتالتی هستند؛ به این معنا که از قوانینی پیروی می‏کنند که مکتب گشتالت مطرح و زبان‏شناسان شناختی از آنها استفاده کرده‏اند.^۱ از منظر فراگیری زبان، مقولات سطح پایه نخستین واژه‏هایی‏اند که فراگرفته می‏شوند و از منظر لفظی معمولاً دارای ساختی کوتاه‏اند، به گونه‏ای که معمولاً برای نامیدن آنها از یک واژه بهره گرفته می‏شود. از منظر مفهومی نیز مقولات سطح پایه پیش‏نمونه‏ای هستند؛ یعنی نمونه اولیه مقولات را تشکیل می‏دهند.

با توجه به ویژگی‏هایی که در مورد مقولات سطح پایه بیان شد، می‏توان ظن علمی، یقین و اطمینان را در زمره مقولات سطح پایه جای داد. هریک از این سه مفهوم دارای دو مفهوم معرفت‏شناختی و غیر معرفت‏شناختی‏ است که در مصادیق معرفت‏شناختی خود در مقوله معرفت قرار خواهند گرفت. به همین دلیل و چون مقولات سطح پایه پیش‏نمونه‏ای هستند، باید برای این سه پیش‏نمونه‏ای یافت که شامل هر سه مصداق بشود.

با مقایسه ویژگی‏های این سه واژه و با چشم‏پوشی از وجوه افتراق، می‏توان

و هم از طریق ادراکات حسی، نظیر سمع و بصر یا ادراکات شهودی، نظیر رؤیت شهودی. همچنین باید یقین را از حوزه شناختی معرفت به شمار آورد؛ اما دلیلی قرآنی وجود ندارد که یقین فقط علم به ثابتات را شامل می‏شود. البته قرآن همواره یقین را علمی ثابت دانسته است؛ به بیان دیگر، علمی که قرآن در یقین از آن یاد کرده نقض نمی‏شود و یقین‏داران از علم خود بازنمی‏گردند. یقین همچنین از دیدگاه آیات قرآن با واقعیت تطابق تام دارد. آیه‏های مختلفی که در موضوع یقین نازل شده‏اند همواره یقین را در موضوعاتی به کار برده‏اند که از دیدگاه قرآن وقوع حتمی دارند و جهت مقابل آنها هیچ‏گاه به یقین منتسب نشده است. ویژگی اساسی دیگر یقین، اعتقاد و ایمان است. در تمام آیات مربوط به یقین‏داران، این افراد انسان‏هایی مؤمن و معتقد دانسته می‏شوند، بلکه فراتر از آن، کسانی که اعتقادی محکم دارند و بر اساس آن اعمال صالح نیز انجام می‏دهند. همین‏طور باید اشاره کنیم که یقین امری نفسانی به شمار می‏رود؛ اما هیچ‏گاه به قلب یا عقل یا سایر منابع معرفت نسبت نیافته است. با وجود این، ویژگی سکون نفس در مفهوم پیش‏نمونه یقین دیده نمی‏شود. به این ترتیب، ویژگی‏هایی که در نمونه اولیه یقین در قرآن وجود دارند عبارت‏اند از: معرفت، مطابقت با واقع و همراهی با اعتقاد و ایمان.

اطمینان در قرآن در بیشتر کاربردی خود، امری روان‏شناختی به شمار آمده است. این امر در دو سطح روان‏شناختی و در یک سطح معرفت‏شناختی تحلیل می‏شود. سکون قلب در معنای معرفت‏شناختی قلب یا نفس، یکی از ویژگی‏های آن در معنای پیش‏نمونه است. این سکون گاه سکون معرفت‏شناختی، گاه روان‏شناختی با مبدأ معرفتی و در مواردی نیز روان‏شناختی مطلق است.