منابع اطمینان

در شش آیه قلب منبع اطمینان دانسته شده است. در تمام این آیات اطمینان کارکرد قلب خوانده شده، نه کارکرد صاحبان قلب که بتوان آن را به تمام ماهیت انسان نسبت داد. این امر به آن معنا است که در دیدگاه قرآنی ویژگی خاصی برای اطمینان وجود دارد که به قلب نسبت داده می‏شود و از طریق قلب است که به ماهیت اصلی (نفس) یا تمام ماهیت انسان ارتباط می‏یابد. از شش آیه‏ای که قلب را منبع اطمینان معرفی کرده‏اند، دو مورد اطمینان معرفت شناختی و بقیه اطمینان روان شناختی‏اند:

(وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ أَرِني‏ كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‏ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‏ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبي‏ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ).^۱

(وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إلَّا بُشْرى‏ لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزيزِ الْحَكيمِ).^۲

(قالُوا نُريدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَكُونَ عَلَيْها مِنَ الشَّاهِدينَ).^۳

(وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إلَّا بُشْرى‏ وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَ مَا النَّصْرُ إلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ).^۴

(الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ).^۵

را شامل می‏شوند؛ قلمرو آن نما به شمار می‏آیند. در حقیقت قلمرو، اطلاعات پیش‏زمینه‏ای در درک و کاربرد مفاهیم واژگان را در یک زبان فراهم می‏کند.^۱ با توجه به این تعریف، قلمرو اطمینان در قرآن بررسی می‏کنیم. این قلمرو در دو حیطه عوامل اطمینان‏بخش و منبع اطمینان، بررسی می‏شود.

عوامل اطمینان‏بخش

معرفت وجدانی، وعده یاری و پیروزی، معجزه، یاد خدا و ایمان در قرآن عوامل ایجاد معرفت در قلب خوانده شده‏اند. در آیاتی که اطمینان به قلب نسبت داده نشده، به دو دسته آیات برمی‏خوریم. دسته اول آیاتی‏اند که اطمینان را برای غیر انسان به کار برده‏اند.^۲ در دسته دوم، که اطمینان به انسان نسبت داده شده، در یک آیه به جزء اصلی ماهیت انسان، یعنی نفس، نسبت یافته^۳ و در سایر آیات به تمام هویت انسان نسبت داده شده است. عوامل اطمینان‏بخش فقط در آیاتی یاد شده‏اند که اطمینان در نسبت با قلب قرار گرفته است. این عوامل را نیز دو دسته معرفت‏شناختی و روان‏شناختی تشکیل می‏دهند. در عوامل معرفت‏شناختی می‏توان به معرفت وجدانی و سمعی و بصری و مانند آن اشاره کرد. همچنین وعده پیروزی و یاری، در صورتی که وجه اِخباری آن مورد توجه قرار بگیرد، اطمینان معرفت‏شناختی در پی خواهند داشت. معجزه نیز دلیل بر صدق نبوت محسوب می‏شود که دارای کارکرد معرفت‏شناختی است. در این میان، فقط ایمان یک عامل اعتقادی شمرده می‏شود که در معنای خود از مؤلفه‏های معرفتی برخوردار نیست.