حقيقت را خواستم‏] تا قلبم آرامش يابد». [خدا] فرمود: «پس چهار پرنده بگير و آنها را [براى دقت در آفرينش هر يک‏] به خود نزديک كن، و [بعد از كشتن، ريز ريز كردن و مخلوط كردنشان به هم‏] بر هر كوهى [در اين منطقه‏] بخشى از آنها را قرار ده، سپس آنها را بخوان كه شتابان به سويت مى‏آيند؛ و بدان كه يقيناً خدا تواناى شكست‏ناپذير و حكيم است»).

بر اساس این آیه ابراهیم علیه السلام به اصل پدیده زنده شدن مردگان علم و ایمان داشته، ولی به چگونگی این امر اطمینان نداشته است؛ از این رو آگاهی از چگونگی زنده شدن مردگان را درخواست می‏کند. قرینه معناشناختی موجود در آیه را می‏توان با توجه به نظریه شناختی زنجیره علّی تحلیل کرد. سلسله حوادث این زنجیره از «ارنی» آغاز و به «لیطمئن قلبی» ختم می‏شود. درخواست (ارنی) به این منظور از سوی ابراهیم علیه السلام صورت گرفت تا اطمینان قلبی حاصل شود.

با توجه به نحوه رخ دادن پدیده‏ها در آیه فوق، «ارنی» درخواستی معرفتی محسوب می‏شود. در قرآن رؤیت در بیشتر موارد با قوه باصره ارتباط یافته که ابزاری برای فهم به شمار می‏رود. قرآن این موارد را به شکل‏های مختلفی گزارش کرده است.

مشاهده و وجدان

در این معرفت هدف مشاهده وجدان حسی است. در این معنا بلافاصله پس از رؤیت، وجدان حسی درپی آن خواهد آمد، به گونه‏ای که وجدان و مشاهده معمولاً یکی دیده می‏شوند؛ برای نمونه می‏توان به (فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً) اشاره کرد.

مشاهده به معنای یادگیری و آموزش

این مورد معمولاً در باب افعال و به معنای یاد دادن به کار رفته است. رؤیت در

(الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُ‏ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُ‏ الْقُلُوبُ؛

[بازگشتگان به سوى خدا] كسانى [هستند] كه ايمان آوردند و دل‏هايشان به ياد خدا آرام مى‏گيرد. آگاه باشيد؛ دل‏ها فقط به ياد خدا آرام مى‏گيرد).

این آیه از دو بخش تشکیل شده و دو نمابرداری نیز به تصویر کشیده شده است. در بخش اول آیه (الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُ‏ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ) مسیرپیما (قُلُوبُهُمْ) و (ذِكْرِ اللَّهِ) مرزنما است. قلوب هم به دلیل جایگاه مسیرپیمایی و هم به دلیل تقدیم بر مرزنما جایگاه اولیه را در کلام دارد. به این ترتیب، مراد از این ساختار تأکید بر اطمینان قلب است و (ذِكْرِ اللَّهِ) جایگاه ثانویه را دارد؛ اما در بخش دوم (أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُ‏ الْقُلُوبُ) قصد خداوند برجسته ساختن نقش «ذِكْرِ اللَّهِ» بوده، از این رو آن را در صدر قرار داده است. بنابراین، معنای آیه با توجه به تأکید آن در بخش اول چنین است: کسانی که ایمان آورده‏اند و اطمینان یافته قلوب آنان با ذکر خدا. در بخش دوم نیز تأکید بر ذکر خدا است؛ ذکر خدا است که اطمینان می‏دهد بر قلوب.

سهم اطمینان در نمابرداری معرفت در قرآن

در سه آیه اطمینان از حوزه معرفت‏شناختی نمابرداری شده است؛ از جمله آیه ۲۶۰ سوره بقره:

(وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ أَرِني‏ كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‏ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‏ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَ‏ قَلْبي‏ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ؛

و [ياد كنيد] هنگامى كه ابراهيم گفت: «پروردگارا، به من نشان ده كه مردگان را چگونه زنده مى‏كنى؟» [خدا] فرمود: «آيا [به قدرتم نسبت به زنده كردن مردگان‏] ايمان نياورده‏اى؟» گفت: «چرا؛ ولى [مشاهده اين