315
معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

یقین در آیه فوق حاصل رؤیت ملکوت آسمان‏ها و زمین دانسته شده است. روایات تفسیری ذیل این آیه رؤیت ملکوت آسمان‏ها و زمین از سوی ابراهیم علیه السلام را توضیح داده‏اند. بر اساس این روایات، ابراهیم علیه السلام توانست آسمان‏های هفت‏گانه و مافوق عرش را رؤیت کند.۱ آنچه در این آیه مهم است، حصول یقین برای ابراهیم علیه السلام از طریق رؤیت بدون هیچ‏گونه استدلال عقلی پس از آن است. روایتی از جابر بن یزید نیز تأکید می‏کند که مراد از رؤیت در این آیه برداشته شدن حجاب از قوه باصره انسان است.۲ با توجه به متن روایات دسته اول و اشخاصی که این یقین برای آنان رخ داده، نمی‏توان یقین آنان را امری عقلانی محسوب کرد؛ زیرا علم به این موارد - آسمان‏های هفت‏گانه و عرش - از طریق وحی در اختیار ابراهیم علیه السلام قرار داشته است؛ مگر اینکه آن علوم را علم اجمالی و رؤیت را علم تفصیلی در نظر بگیریم. همچنین نمی‏توان آن را اعتقاد به شمار آورد؛ زیرا به طور قطع ابراهیم علیه السلام به آنها اعتقاد داشته است. به هر حال، اگر مراد از یقین در این آیه معرفت باشد، معرفت حاصل از رؤیت و بدون هیچ‏گونه استدلال عقلانی خواهد بود؛ اما باور دیگر جایی در آن نخواهد داشت، بلکه یقین در آیه فوق کشف یا رؤیت واقع است که آثار نفسانی نیز در پی داشته است. در آیه‏ای دیگر، مؤلفه باور حاصل از سمع و بصر وجود دارد که لایه دیگری از شبکه معنایی یقین را تشکیل می‏دهد:

1.. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ‏ قَالَ كُشِطَ لِإِبْرَاهِيمَ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ حَتَّى نَظَرَ إِلَى مَا فَوْقَ الْعَرْشِ وَ كُشِطَ لَهُ الْأَرْضُ حَتَّى رَأَى مَا فِي الْهَوَاءِ وَ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ ص مِثْلُ ذَلِكَ وَ إِنِّي لَأَرَى صَاحِبَكُمْ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ قَدْ فُعِلَ بِهِمْ مِثْلُ ذَلِكَ (صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله؛ ج۱، ص۱۰۷). نظیر همین روایت در منابع روایی معتبر دیگر نیز وجود دارد. برای نمونه نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۰؛ التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری علیه السلام، ص۵۱۳؛ عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۶۳ و ۳۶۴.

2.. نک: شیخ مفید، الاختصاص، ص۳۲۲؛ ابن‏حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ص۳۷۷.


معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
314

و محصل المعنى على ما يعطيه المطابقة بين السؤال و الجواب: هو رب السماوات و الأرض و ما بينهما التي تدل بوجود التدبير فيها و كونه تدبيرا واحدا متصلا مرتبطا على أن لها مدبرا - ربا - واحدا على ما يراه الموقنون السالكون سبيل اليقين من البرهان و الوجدان.۱

در آیه پیش فرعون از موسی علیه السلام می‏پرسد که رب العالمین کیست و موسی علیه السلام پاسخ می‏دهد: «پروردگار آسمان‏ها و زمین و آنچه میان آن دو است، اگر اهل یقین هستید». بنابراین، اهل يقين در این آیه کسانی‏اند كه از راه برقراری ارتباط در تدبير آسمان‏ها و زمین‏ استدلال می‏کنند كه همه عالم یک پروردگار دارد. به عبارت دیگر، رب العالمين كسى است كه اهل يقين، وقتى به آسمان‏ها و زمين و آنچه ما بين آن دو است مى‏نگرند و نظام واحد را در آنها مى‏بينند به ربوبیت او بر همه آنها يقين پيدا مى‏كنند. این یقین، همان‏طور که نشان داده شد، بر اساس استدلال عقلانی حاصل می‏شود. بنابراین، آیات فوق تلاش می‏کنند معرفتی در انسان ایجاد کنند که حاصل یک استدلال عقلانی است. استدلالی که مبتنی بر برقراری رابطه میان اجزای هستی و نتیجه‏گیری یک فاعل و تدبیرکننده است. بر این اساس، نخستین معنای یقین معرفت حاصل از تأمل عقل از طریق ادراک حسی و مشاهده واقع است. در این معنا خبری از سکون نفسانی در معنای یقین نیست؛ همچنین عوامل نفسانی دیگری در بین نیستند.

لایه دیگر یقین وجود ادراک حسی و وجدان نتیجه بدون هیچ‏گونه تلاش و استدلال عقلانی است. این معنا نیز در قرآن با واژه «موقنین» آمده است:

(وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ؛۲

و اينچنين ملكوت آسمان‏ها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا اهل يقين گردد).

1.. طباطبایی، الميزان فى تفسير القرآن، ج‏۱۵، ص۲۶۸.

2.. سوره انعام، آیه ۷۵.

  • نام منبع :
    معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 18617
صفحه از 416
پرینت  ارسال به