مخاطب آیات جانشین نیز مؤمنان‏اند باید مؤلفه اعتقادی یقین را مفروض دانست. به بیان دیگر، می‏توانیم به دلیل نسبت جانشینی، نوعی معنای معرفت‏شناختی را در یقین فرض بگیریم، اما سیاق آیات یقین وجود مؤلفه اعتقاد را در مفهوم یقین نشان می‏دهند.

ویژگی‏های روان‏شناختی یقین

برخی از لغت‏دانان و فیلسوفان برای یقین ویژگی‏هایی مربوط به نفس در نظر گرفته‏اند و این ویژگی‏ها را، که معمولاً آرامش و طمأنینه نفسانی دانسته‏اند، در مفهوم یقین وارد کرده‏اند. برای مشخص شدن پذیرش یا عدم پذیرش این ویژگی‏ها از سوی قرآن آیات را در دو مورد کیف نفسانی بودن یقین و مؤلفه اطمینان نفسانی بررسی می‏کنیم.

کیف نفسانی

برخی از دانشمندان علم اصول در تعریف قطع موضوعی، قطع را یکی از کیفیات نفسانی دانسته‏اند. به اعتقاد آنان یک از مؤلفه‏های یقین مؤلفه‏ای روان‏شناختی است که عبارت از صفتی نفسانی است که پایه اعتقاد جزمی قاطع را تشکیل می‏دهد. به بیان دیگر، یقین علمی است که به همراه آن حالتی روانی مبنی بر سکون نفس بر آن علم وجود دارد و به دلیل همین ویژگی نفسانی است که شخص قاطع، اعتقاد جزمی بر امری به دست می‏آورد. از آنجا که این دسته از اصولیان این صفت نفسانی را نظیر ترس و حزن دانسته‏اند مشخص می‏شود که بنا بر اصطلاح فلاسفه، یقین نیز یک کیف نفسانی است؛ بنابراین، یقین یک امر روان‏شناختی است. به این معنا که مفهوم یقین همان مفهوم علم است، به اضافه این ویژگی که انسان درباره این علم آرامش خاطر دارد؛ همان

ما آیات آفاق و انفس را می‏آوریم تا روشن شود که قرآن حق ‏است).

(لا إِكْراهَ‏ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَي؛^۱

در قبول دين اكراهى نيست. (زيرا) راه درست از راه انحرافى روشن شده است‏).

در آیه اخیر روشن‏شدگی رشد از گمراهی، بیان دیگری از علم را به تصویر می‏کشد. در آیه ۲۵۹ سوره بقره به تصریح تبین به جای علم به کار رفته است.

و بر اساس آن می‏توان گفت که جوهر علم، تبین است:

(فَلَمَّا تَبَيَّنَ‏ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدير؛

هنگامی که برای او تبین حاصل شد، گفت می‏دانم خدا بر هر چیزی توانا است).

با پذیرفتن تفاوت‏های علم و تبیین روشن می‏شود که تبیین یک فرآیند صرفاً معرفتی است. به این ترتیب، اگر مفهوم یقین در این آیات یک مفهوم معرفت‏شناختی باشد، این پرسش مطرح می‏شود که چگونه نشانه‏ها برای کسانی که از دلالت دالّ بر مدلول اطلاع دارند، تبیین می‏شوند. این نکته نشان می‏دهد که یقین در مفهوم خود مؤلفه‏ای غیر معرفتی دارد که برخی افراد به دلیل برخورداری از آن موقن نامیده شده‏اند. این افراد نیاز به علم دارند و با بیان نشانه‏ها از جانب خداوند به معرفت مورد نیاز دست می‏یابند. تقسیم علم به معرفت اجمالی و تفصیلی نیز راه‏گشا نیست؛ زیرا هیچ یک از لغت‏دانان و معرفت‏شناسان یقین را علم اجمالی معنا نکرده‏اند. اگرچه واژگان جانشین یقین در آیات متناظر، واژگانی معرفت‏شناختی‏اند (یعلمون و یعقلون^۲)، به دلیل آنکه