دانست. در تمام این آیات نوعی درک بدون واسطه از واقع دیده می‏شود؛ چه این مواجهه با واقع، که به صورت اسمی آمده است، حالتی در دنیا را نشان دهد و چه مواجهه انسان پس از مرگ را. نمونه مواجهه با واقع در دنیا در آیه زیر دیده می‏شود:

(فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ؛^۱‏

چندان درنگ نکرد (که هدهد آمد و) گفت: «من بر چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی من از سرزمین سبأ یک خبر قطعی برای تو آوردم).

به دلیل نشان دادن مواجهه مستقیم با واقع است که در فرآیند یقین از واژه احاطه استفاده شده است. احاطه فرآیندی در علم است که بیشترین میزان تماس با واقع را به تصویر می‏کشد. در نمونه اخروی یقین در کاربرد اسمی نیز می‏توان به آیات سوره تکاثر توجه کرد.^۲ در این آیات مواجهه با واقعیت خارجی بدون هیچ واسطه‏ای دیده می‏شود. در این آیات از واژه‏های مختلف علمی برای تماس با واقع بهره گرفته شده است. استفاده از واژه رؤیت با تأکیدهای لفظی بسیار برای بیان تماس مستقیم با واقعیت است.

مفهوم‏سازی قرآنی یقین

در بررسی مفهومی یقین در قرآن لازم است به آن دسته از عناصر معنایی که در تعیین نمونه اولیه یقین به نحو ایجابی یا سلبی دخالت دارند توجه شود. همچنین ضروری است آیاتی که مشتمل بر یقین‏اند از نظر ویژگی‏های مفهومی یقین تحلیل شوند تا اگر مؤلفه دیگری در مفهوم یقین مورد توجه قرآن است،

دلالت مصداقی به دو دسته ارجاعی و غیر ارجاعی تقسیم می‏شود و به نظر می‏رسد دلالت مصداقی یقین در این دو آیه دلالت مصداقی غیر ارجاعی است؛^۱ یعنی بر مصداق خارجی معینی دلالت نمی‏کند. بنابراین، می‏توان مفهوم آن را در مصادیق مختلفی از جمله مرگ، نصرت الهی و قیام قائم؟عج؟، که البته با مفهوم یقین و رخداد خارجی نوعی رابطه برقرار می‏کنند، نشان داد. برخی از تفاسیر به این نکته توجه داشته‏اند:

فهل اليقين هو الموت حيث تنقطع به العبادة... أم إن اليقين هنا هو المتيقن مفعولا لا مصدرا، «حَتَّى يَأْتِيَكَ» العالم المتيقن موتا و قيامة؟... أم إن اليقين هو اليقين، و لكنه له درجات، كل حصيلة درجة من العبودية، كما ان كل درجة من العبودية حصيلة درجة تناسبها من اليقين، فكما ان اليقين المعرفة لا حدّ له و لا نهاية، كذلک العبودية - هي على غرارها - دون حدّ و لا نهاية.^۲

بر این اساس، یقین به صورت حاصل مصدر معنایی خواهد داشت که به نحو دلالت مصداقی غیر ارجاعی شامل مصادیق متعددی می‏شود. انحصار این یقین به مصادیق خاص یا تبدیل دلالت غیر ارجاعی به دلالت ارجاعی نیازمند علمی از سوی معصوم است.

سایر کاربردهای اسمی یقین در قرآن مصدری‏اند. مصدر بودن این موارد نشان‏دهنده یقین فرآیندی است و به همین دلیل به صورت اضافی با علم، عین و حق آمده‏اند. در این آیات بهترین تبیین را می‏توان مواجهه مستقیم با واقع