القسمة، لانهما لا یکونان یقینیین و لا ظنیین لخلوهما عن الشعور بامکان النقیض، الا أن یفسر الظن بأنه الحکم علی الشیء مع امکان الشعور بامکان نقیضه؛ و الصواب ان یفسر الیقین بالاعتقاد الجازم المطابق الذی لا یمکن ان یزول و اعتقاد المقلد المصیب بالاعتقاد الجازم المطابق الذی یمکن ان یزول و اعتقاد الجاهل بالجهل المرکب بالجازم غیر المطابق.^۱

نقد خواجه نصیرالدین طوسی نشان می‏دهد تفسیر یقین به جمع میان اعتقاد به چگونگی چیزی با مطابقت با واقع یا نفس الامر نیز خالی از مناقشه نیست. همچنین خواجه نصیر مواردی را وارد ماهیت یقین می‏کند که سایر معرفت‏شناسان آنها را از دایره یقین خارج می‏سازند.

مشاهده عینی،^۲ علمی که پس از شک حاصل می‏شود^۳ و استدلال بر معلول از طریق علت یا برهان لمّی،^۴ معانی دیگری هستند که در معرفی یقین بیان شده‏اند. این موارد در حقیقت بیان مصادیقی از یقین‏اند که در کلام فلاسفه به منظور دلالت مصداقی به یقین تبیین شده‏اند.

قطع و یقین در اصول فقه

بیشتر دانشمندان علم اصول فقه قطع و یقین را تعریف نکرده‏اند و گویا مفهوم آن را بی‏نیاز از شناسایی دانسته‏اند؛ اما با مراجعه به آثار اصولیان می‏توان معنای مرتکز آنان در تعریف قطع را «اعتقاد جزمی مطابق با واقع» دانست.^۵ با این حال برخی از اصولیان که به مفهوم واژگان اصولی نیز توجه داشته‏اند، در مقام تعریف قطع برآمده‏اند. از جمله مرحوم آیت اللّٰه مشکینی در این باره

فارابی همچنین یقین را اعتقاد به امر صادقی که تصدیق به آن نیز حاصل شده، تعریف کرده است.^۱ ابن‏سینا در تعریف یقین، وجود اعتقاد به مفاد گزاره و اعتقاد به عدم امکان خلاف آن و ثبات را شرط می‏داند:

و الیقین منه هو ان یعتقد فی الشیء انه کذا و یعتقد انه لا یمکن الا یکون کذا اعتقاداً وقوعه من حیث لا یمکن زواله.^۲

بسیاری از فلاسفه و منطق‏دانان معتقدند یقین اعتقاد به بودن چیزی است که تصور خلاف آن ممکن نباشد و با واقعیت نیز تطبیق داشته باشد.^۳ از جمله شیخ اشراق یقین را چنین معنا کرده است: «الیقین هو الاعتقاد بأن الشیء کذا و أنّه لا یتصور أن لا یکون کذا و یطابق الامر فی نفسه».^۴ در این تعریف یقین از سه مؤلفه تشکیل شده است: ۱‏. اعتقاد به چگونگی بودن چیزی؛ ۲‏. عدم تصور خلاف آن و ۳‏. مطابقت با واقع یا نفس الامر. این تعریف نقد شده است. خواجه نصیرالدین طوسی در نقد این تعریف می‏نویسد:

اقول ان اراد بقوله فی تفسیر الیقین اعتقاد أن الشیء کذا مع اعتقاد أنه لا یمکن الا کذا دخل فیه الجهل المرکب، و ان اراد به اعتقاد الشیء لا یمکن فی نفس الامر الا ان یکون کذا دخل فیه المقلد الجازم اذا کان مطابقا، و ان اراد به المعنیین جمیعاً خرج اعتقاد المقلد و الجاهل بالجهل المرکب عن