سخن بدون علم یا به معنای اعتقاد، ادعا یا سخن معارض با علم است. بدین جهت، هیچ شکی در بی‏اعتباری چنین ظنی وجود ندارد. حال ظن مثبت، یعنی یقین، چه ملاکی دارد؟ به عبارت دیگر، هنگام بروز ظن، شخص از کجا متوجه شود که این ظن معتبر است یا خیر؟ ممکن است اشکال شود که به جهت اینکه ظن ملاک تشخیص ندارد، معتبر نیست و نمی‏توان به آن استناد کرد؛ چراکه دلیل ظن یک امر عقلانی نیست و امری وحیانی و فطری نیز به شمار نمی‏رود تا بتوان آن را نوعی دانست و اعلام کرد که چون این ظن برای تمام عقلاً این‏گونه رخ می‏دهد، حجت است. همان‏طور که گفته شد، ظن مستند به حالت نفسانی است که برای اشخاص خاصی روی می‏دهد. در پاسخ می‏گوییم که ملاک حجیت ظن همان ملاک حجیت یقین است. در اصول فقه، در مبحث قطع، اصولیان اعتقاد دارند که قطع بما هو قطع حجت است و هرکسی که به قطع دست یابد، حتی اگر این قطع از پریدن یک پرنده حاصل شود، حجیت دارد؛ زیرا حجیت قطع ذاتی است و به جعل جاعل نیست. می‏توان همین ملاک را در مورد ظن نیز جاری دانست. اگر ظنی که بر اثر یک حالت نفسانی در شخص ایجاد می‏شود، برای شخص معرفتی ایجاد کند که هیچ جای تردید برای فرد باقی نگذارد یقین و حجت است.

یقین از دیدگاه قرآن بر دو قسم است: ۱‏. یقینی که از راه‏های نوعی کسب معرفت حاصل می‏شود، مثل رؤیت، تجربه، عقل، وحی یا فطرت؛ این یقین نوعی است و می‏تواند برای آحاد عقلا حاصل شود. ۲‏. یقینی که از راه‏های نوعی کسب معرفت حاصل نمی‏شود، بلکه با حالات نفسانی به وجود می‏آید، اما این حالات نفسانی واقعاً برای فرد یقین ایجاد می‏کنند؛ این یقین را یقین ظنی نامیده‏ایم. هنگام بروز این ظن برای فرد اگر از وی پرسیده شود آیا احتمال

بصر متعلق معرفت بدون وجود هیچ واسطه‏ای بر سمع و بصر متوقف است در حالی که ظن پس از رؤیت و مواجهه با امر خارجی ایجاد نمی‏شود بلکه یک عامل نفسانی واسطه می‏گردد. در آیه اول این امکان وجود دارد که افراد دیگری نیز آتش را ببینند اما ظن به وقوع در آن پیدا نکنند. آیه خود اشاره می‏کند که این ظن برای مجرمان حاصل می‏شود. در صورتی که اگر ظن معرفت حاصل از دستگاه ادراکی انسان نظیر سمع و بصر باشد باید برای همه افراد چنین ظنی ایجاد شود. آیه دوم صراحت بیشتری در متوقف نبودن ظن بر دستگاه ادراکی انسان است؛ زیرا این آیه به روشنی نشان می‏دهد ظن خیر در آیه پس از سمع حاصل نشده و آن را سرزنش می‏کند. به این ترتیب نوعی رابطه متصل میان ظن و دستگاه ادراکی انسان وجود ندارد. حال آنکه میان دستگاه ادراکی و حواس انسان و معرفت حاصل از آن اتصال است، جز اینکه مانعی در کار باشد. در حالی که چنین حالتی میان معرفت ظنی و سمع و بصر دیده نمی‏شود.

ذاتی یا عرضی بودن حجیت ظن در قرآن

از آنچه در مورد ظن در آیات قرآن بیان شد به دست آمد که ظن در قرآن دارای دو مصداق شک یا عدم العلم و یقین یا اعلی العلم است. همچنین به این نتیجه دست یافتیم که مراد از ظن معرفت یا شبه معرفتی است که اولاً دلیل آن یک دلیل نوعی نیست، بلکه شخصی است، ثانیاً بر هیچ یک از منابع معرفت شامل عقل، قلب، وحی و فطرت اتکا ندارد و ثالثاً ظن معرفت یا شبه معرفتی است که بر نفس و حالت‏ها و انفعالات نفسانی تکیه دارد. این ویژگی‏ها در هر دو مصداق ظن مثبت و منفی وجود دارد. با توجه به این ویژگی‏ها آیا ظن حجت است؟ اگر حجت است ملاک حجیت آن چیست؟

بر اساس آیات قرآن، ظن در نوع علمی نبودن آن به معنای اعتقاد، ادعا و