آیه پیشین از استدلال کسانی که از جهاد در راه خدا سرباز زدند سخن می‏گوید:

(سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ‏ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ في‏ قُلُوبِهِم‏؛^۱

به زودى بازنهاده‏شدگان از باديه‏نشينان عرب (كه در حديبيه با تو شركت نكردند)، به تو خواهند گفت: «(محافظت) اموال و كسان ما، ما را مشغول كرد، پس براى ما آمرزش طلب». آنها به زبان‏هايشان چيزى را مى‏گويند كه در دل‏هايشان نيست).‏

بر اساس این آیات سوره فتح نیز ظانین استدلالی برای تخلف از جهاد مطرح می‏کنند که قرآن آن را دروغ می‏داند و دلیل واقعی آنان را امری نفسانی معرفی می‏کند. متعلَّق ظن در این آیات بازنگشتن پیامبر و مؤمنان از جهاد و از بین رفتن آنان بوده که برای این متعلق دلیل عقلانی یا شرعی آورده نمی‏شود. عبارت (وَ زُيِّنَ ذلِكَ في‏ قُلُوبِكُمْ) نشان می‏دهد که اماره این ظن امری نفسانی و تزیین نفس بوده است. بدین ترتیب، خلاصه ویژگی‏های دلیل امر ظنی از دیدگاه قرآن در این آیه از قرار زیر است.

- دلیل ظن یک برهان یا استدلال عقلانی یا شرعی نیست؛

- دلیل ظن منتسب به نفس و حالت درونی افراد است؛

- این ظن نیز با واسطه از یک واقعه خارجی و اوضاع و شرایط محیطی نشئت گرفته است.

جمع بندی

با بررسی آیات قرآن در دلیل یا اماره ظن به این دیدگاه نزدیک می‏شویم که در پیش‏نمونه این مفهوم در قرآن آنچه بیش از هر ویژگی دیگری دخالت دارد، ویژگی

باید بررسی کنیم که ویژگی‏های دلیل این ظن در این آیه چیست. نخستین ویژگی این دلیل این است که یک حالت تنگنای اجتماعی یا محیطی سبب ضیق و تنگی نفسانی شده و دلیل مباشری این ظن در حقیقت ضیق نفسانی است. متعلَّق این ظن (لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إلَّا إِلَيْهِ) در این آیه نیز منتسب به یک برهان عقلی یا شرعی^۱ نشده، بلکه به یک حالت نفسانی تعلق گرفته است و دلیل غیر مباشری آن اوضاع و شرایط خارجی است. دوم اینکه ظن مذکور در آیه مطابق با واقع است، برخلاف ظنون منفی در قرآن که به طور معمول با واقع مطابقت ندارند. بنابراین، ویژگی‏های دلیل این ظن را نیز باید به نحو زیر خلاصه کرد:

- دلیل آن یک برهان عقلی یا نقلی و شرعی نیست؛

- دلیل آن امری منتسب به نفس و حالتی روانی است؛

- این دلیل از اوضاع و شرایط خارجی حاصل شده است؛

ویژگی‏های فوق در اکثر آیاتی که ظن در آنان استعمال شده دیده می‏شوند. نمونه دیگری از این آیات را از نظر می‏گذرانیم:

(بَلْ ظَنَنْتُمْ‏ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى‏ أَهْليهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ في‏ قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ‏ ظَنَ‏ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً؛^۲

(عذر واقعى شما در ترک جهاد آن نبود) بلكه گمان كرديد كه ديگر اين پيامبر و مؤمنان هرگز به سوى كسان خود باز نمى‏گردند (و به دست كفار قريش كشته مى‏شوند)، و اين (گمان باطل) در دل‏هايتان آراسته گرديد و گمان بد برديد (كه خدا پيامبرش را يارى نخواهد نمود) و گروهى فاسد و مستحق هلاكت بوديد).