(إِنْ هِيَ إلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إلَّا الظَّنَ‏ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى‏؛

اين بتان (با عنوان‏هاى معبود و مقرب و شفيع) جز نام‏هاى بى‏محتوا نيستند كه شما و پدرانتان (بر آنها) نهاده‏ايد، هرگز خدا بر (حقانيت) آنها حجت و برهانى فرو نفرستاده است. (آرى) آنان جز از ظن و گمان و هواهاى نفسانى پيروى نمى‏كنند، با آنكه بر آنان از پروردگارشان وسيله هدايت آمده است).

در این آیه ظن امری شمرده شده که از دلیل و برهان – عقلی یا نقلی - برخوردار نیست. از جمله خصوصیت‏های چنین ظنی پیروی از هوای نفس دانسته شده و اینکه برخلاف هدایت است. بنابراین، می‏توان دلیل ظن را بر اساس این آیه، مختص امور زیر دانست:

- دلیل ظن برهان عقلی یا شرعی نیست؛

- دلیل ظن امری درونی و باطنی منتسب به نفس (هوای نفس) است و به منابع معرفتی انسان تعلق نگرفته است.

در آیه ۱۱۸ سوره توبه نیز به نفسانی بودن دلیل ظن اشاره شده است. برخلاف دو آیه بالا، ظن در این آیه را می‏توان ظن ممدوح به شمار آورد؛ زیرا خداوند اثر حاصل شده از این ظن، یعنی توبه، را تأیید می‏کند و می‏پذیرد:

(وَ عَلَى ٱلثَّلَاثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّىٰ إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ ضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَن لَّا مَلْجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ؛

و نيز بر آن سه نفرى كه (از همراهى با سپاه تبوک) واپس نهاده شدند: (و به دستور پيامبر صلی الله علیه و آله مردم با آنان قطع رابطه كردند) تا آن‏گاه كه روى زمين با همه پهناوری‏اش بر آنها تنگ شد و دل‏هايشان از خودشان به تنگ آمد و دانستند كه هيچ پناه‏گاهى (در فرار) از خدا جز به سوى او نيست).

گونه‏ای که نوعی اطمینان شخصی در این دسته از مسلمانان ایجاد کرده است. قرآن در پی آن نیست که نشان دهد این ظن غیرمعتبر است یا مظنون آنان (کشته شدن) صحیح نیست، بلکه به هدف خداوند از این موقعیت خارجی (مشیت الهی، ابتلا و امتحان مسلمانان) اشاره می‏کند. در حقیقت، قرآن تلاش می‏کند عامل ایجاد ظن (ترس از کشته شدن) را در این افراد از بین ببرد:

فلو لم تكونوا خرجتم إلى القتال لبرز الذين كتب عليهم القتل إلى مضاجعهم، فلا مفر من الأجل المسمى الذي‏ لا تستأخرون عنه ساعة و لا تستقدمون.^۱

بنابراین، اگرچه دلیل این ظن استدلال عقلی و شرعی نوعی به شمار نمی‏رود، حالت روانی که در شخص به دلیل عدم استحکام ایمانی و روحی ایجاد شده، به قدری قوی است که برای خود شخص جهل مرکب ایجاد می‏کند و وی ظن خود را حجت می‏داند.

با توجه به ویژگی‏های فوق می‏توان گفت که قرآن امری را ظنی می‏داند که دارای مؤلفه‏های زیر در دلیل یا اماره خود باشد:

- امر ظنی دارای دلیلی عقلی نوعی نیست؛

- امر ظنی دارای دلیل شرعی نیز نیست؛

- امر ظنی از یک حالت روانی، مانند ترس و هیجان، حاصل می‏شود و انتساب به نفس دارد، نه عقل یا قلب یا سایر منابع معرفت؛

- امر ظنی از مشاهده یک‏سری عوامل خارجی ایجاد می‏شود که صلاحیت دلیل بودن واقعی برای متعلق ظن را ندارند؛ اما در شخص نوعی اطمینان روان‏شناختی (نه معرفت‏شناختی) حاصل می‏کنند.

آیه دیگری که در آن به دلیل یک ظن خاص اشاره شده آیه ۲۳ سوره نجم است: