از این گمان مسلمانان با عنوان ظن یاد کند. ویژگی‏های این شبه‏استدلال را می‏توان چنین بیان کرد:

الف - این ظن یک برهان عقلی نیست و همان‏گونه که بیان شد، میان شرط و جواب آن ملازمه عقلی برقرار نیست. به عبارت دیگر، مسلمانان به دلیل اینکه خود را در معرض کشته شدن دیدند، حکم کردند که پیروزی با آنان نخواهد بود.

ب - حکم مذکور یک حکم نوعی به شمار نمی‏رود؛ به این معنا که اوضاع و شرایطی که سبب صدور این حکم و به‏تبع آن حصول چنین ظنی شده، برای بیشتر عقلا ایجاد نمی‏شود، بلکه یک حالت روانی و شخصی سبب آن شده، بنابراین شخصی است. قرآن با بیان اینکه گروهی از مسلمانان (وَ طائِفَةٌ) دچار این ظن شده‏اند، اشاره می‏کند که این دلیل نوعی نیست.

پ - قرآن عامل ایجاد این حکم را در ابتدای آیه آورده است: (وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ). این تعبیر نشان می‏دهد که در دلیل این ظن اهتمام به نفس، که نوعی هوی محسوب می‏شود، انگیزه اصلی حکم و ظن حاصل شده از آن است. به عبارت دیگر، در این حکم ترس بر جان، که حالتی روانی است، چنین ظنی را ایجاد کرده است.

ت - قید ظن جاهلی نشان می‏دهد که دلیل این حکم یک امر شرعی نیست، بلکه در تضاد با شرع و علم الهی است. این گروه از مسلمانان به دلیل رسوخ نکردن ایمان و معرفت در دل‏هایشان، یک شبه‏دلیل را جایگزین دلیل عقلی یا شرعی کرده‏اند. باید اذعان کنیم که این گروه از منافقان نبوده‏اند که اساساً ایمان نداشته باشند، بلکه از مسلمانان بوده‏اند که ترس آنان را به شک در حق بودن وعده الهی وا داشته است.

ث - برتری این حالت در ظانین در آیه بسیار شدید نشان داده شده، به

ظانین ایجاد شده بود و آن را بیان نمی‏کردند، ولی در نفس و ذهن خود می‏پروراندند. استدلالی که قرآن از آن پرده برمی‏دارد، چنین بوده است: (لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا)؛ اگر (وعده‏ها راست بود و) براى ما از اين امر (پيروزى) چيزى بود ما در اينجا كشته نمى‏شديم. در دلیل فوق نکات زیر وجود دارد:

- این دلیل از یک شرط و عقد سببیت و مسببیت میان دو جمله حاصل شده است؛

- لو شرطیه بر سه امر دلالت می‏کند: عقد سببیت و مسببیت، زمان گذشته و امتناع سبب؛^۱

- در جمله شرطیه با لو گاهی بین دو جزء ارتباط مناسبی تصور می‏شود و گاه ارتباط مناسبی یافت نمی‏شود؛^۲

- ارتباط مناسب یا عقلانی است یا شرعی؛^۳

- منشأ این دلیل اتفاقات و موقعیت خارجی است.

با توجه به ویژگی‏های فوق، این استدلال نوعی مغالطه محسوب می‏شود؛ زیرا نه ارتباط مناسب عقلانی میان دو جزء آن برقرار است و نه ارتباط شرعی. علامه طباطبایی در این باره می‏فرماید:

و هذا أعني قولهم: (لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا) ترجيح في هيئة الاستدلال، و لذلک أبدوا قولهم الأول للنبي صلی الله علیه و آله و أخفوا قولهم الثاني لاشتماله على ترجيح الكفر على الإسلام.^۴

جدای از اینکه ظن در این آیه غیر حق نامیده شده، به این معنا که با واقعیت تطابق ندارد، با تحلیل دلیل می‏توان دریافت چه مواردی سبب شده که خداوند