239
معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

سوى خوابگاه‏هاى خود (در معركه جنگ) بيرون مى‏آمدند (تا تقدير خدا تحقق يابد) و تا خدا آنچه را در سينه‏هاى شما است (نيت‏هاى شما را) بيازمايد و آنچه را در دل‏هاى شما است (ايمان شما را) خالص گرداند؛ و خدا به آنچه در سينه‏ها است (به نيت‏هاى شما) دانا است»).

این آیه که شرح حال گروهی از مسلمانان۱ را در روز اُحد بیان می‏کند، از ظن این گروه با عنوان ظن جاهلی نام برده است. این ظن که صفات مذمومش (غیر الحق و الجاهلیة) غیر معتبر بودن آن را نشان می‏دهد، دارای یک متعلَّق و یک اماره یا دلیل است. مفسران درباره متعلَّق این ظن، یعنی مفادی که ظن به آن حاصل شده، احتمال‏های متعددی را بیان کرده‏اند، از جمله تحقق نیافتن وعده خدا و پیامبر او درباره پیروزی،۲ یاری نشدن پیامبر از سوی خدا،۳ محق نبودن پیامبر در ادعای پیامبری به دلیل سلطه کفار۴ و انکار خداوند هستی با علم و قدرت تمام؛۵ اما با توجه به سیاق آیات به نظر می‏رسد همان عدم غلبه و پیروزی مفاد ظن باشد.۶ بر اساس این آیه، مسلمانان برای مظنون خود دلیلی را به صورت آشکار مطرح می‏کنند؛ اما قرآن این دلیل را دلیل واقعی آنان نمی‏داند و امری پنهان را دلیل اصلی آنان برشمرده است.

اماره آن ظن، استدلالی است که از شرایط بیرونی و وضعیت محیطی برای

1.. برخلاف بسیاری از مفسران که این آیه را خطاب به منافقان دانسته‏اند، ما نظر علامه طباطبایی را می‏پذیریم که استدلال کرده‏اند که آیه در خطاب به مسلمانان است (نک: طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۰).

2.. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۸۶۳.

3.. همان.

4.. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج۹، ص ۳۹۴.

5.. همان، ص۳۹۵.

6.. نک: طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۷.


معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
238

شود دلیل و اماره این ظن برای هرکس حاصل شود، به چنین علمی دست می‏یابد، در نتیجه ظن نوعی خواهد بود؛ اما با توجه به تعریف ظن شخصی، چنین ظنونی ظن شخصی به شمار می‏روند. ظن شخصی ظنی است که به دلیل حالت یا ویژگی خاصی در نفس شخص خاصی ایجاد می‏شود؛ ظنی که برای محتضر حاصل می‏شود نیز همین ویژگی را دارد.

از دیدگاه قرآن، دلیل و اماره‏ای که از طریق آن ظن حاصل می‏شود بیشترین تأثیر را در معنا و حجیت آن دارد. به عبارت دیگر، در مواردی که قرآن دلیل یک ظن را بیان کرده، نشان می‏دهد که اماره آن ظن حجیت یا عدم حجیت را برای ظن در پی داشته است؛ برای نمونه:

(وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَ‏ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ‏ءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ في‏ أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ في‏ بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى‏ مَضاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما في‏ صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما في‏ قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ؛۱

و گروهى همتشان جان خودشان بود، درباره خدا گمان ناحق، گمان دوران جاهليت مى‏بردند، (در ظاهر به تو) مى‏گفتند: «آيا از اين امر (پيروزى) چيزى براى ما هست؟» بگو: «مسلماً كارها يكسره مربوط به خدا است». آنان در دل‏هايشان چيزى را پنهان مى‏كنند كه براى تو آشكار نمى‏سازند، (در دل يا ميان خودشان) مى‏گويند: «اگر (وعده‏ها راست بود و) براى ما از اين امر (پيروزى) چيزى بود، ما در اينجا كشته نمى‏شديم». بگو: «اگر شما در ميان خانه‏هاى خود هم بوديد بى‏ترديد كسانى كه كشته شدن بر آنها (در لوح محفوظ) نوشته و مقرر شده بود به

1.. سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.

  • نام منبع :
    معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 18579
صفحه از 416
پرینت  ارسال به