دلیل یا اماره‏ای که ظن از آن حاصل می‏شود، ویژگی‏ای یافت که عنوان پیش‏نمونه ظن بر آن صدق کند. به بیان دیگر، آیا می‏توان در دلیل ظن یک ویژگی یافت که از دیدگاه قرآنی در مصادیق ظن چنان تأثیری بگذارد که دلیل یا اماره ظن را، به عنوان ملاک تعیین مفهوم ظن، برجسته کند؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است آیات متعدد ظن در قرآن بررسی شوند.^۱

نخست یادآور شد که قرآن تقسیم ظن به نوعی و شخصی را ملاک حجیت آن در نظر نمی‏گیرد؛ به بیان دیگر، قرآن برخی از ظنون شخصی را اعتبار بخشیده و برخی از این ظنون را نامعتبر دانسته است؛ برای نمونه، در آیات زیر با وجود اینکه قرآن سخن از ظن شخصی به میان آورده، آن را نامعتبر نمی‏داند:

(كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ ٱلتَّرَاقِىَ * وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ ٱلْفِرَاقُ * وَ ٱلْتَفَّتِ ٱلسَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلَىٰ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ ٱلْمَسَاقُ؛^۲

چنين نيست (كه انسان مى‏پندارد؛ او ايمان نمى‏آورد) تا موقعى كه جان به گلوگاهش رسد * و گفته شود: «آيا كسى هست كه (اين بيمار را از مرگ) نجات دهد؟» * و به جدايى از دنيا يقين پيدا كند * و ساق پاها (از سختى جان‏دادن) به هم بپيچد. * (آرى) در آن روز مسير همه به سوى (دادگاه) پروردگارت خواهد بود).

بر اساس این آیات، قرآن به علمی که شخص در هنگام مرگ به جدایی از دنیا می‏یابد، ظن اطلاق کرده است. این ظن مطابق با واقع و مورد تأیید سیاق آیات است و برای دیگران رخ نمی‏دهد و تنها برای محتضری که جان به گلوگاه وی رسیده باشد حاصل می‏شود؛ بنابراین، ظن شخصی است. مگر اینکه گفته

اعتبارش، به راهی گفته می‏شود که ظن به حکم را افاده می‏کند.^۱ اگر این طریق ظنی از سوی شارع، معتبر و به نحو جعل شارع، کاشف از واقعیت شمرده شود، اماره معتبر نام می‏گیرد و در غیر این صورت، یعنی طریق ظنی فاقد دلیل از سوی شرع، نامعتبر است.^۲ در اصول فقه برخی از راه‏هایی که برای رفع جهل و تعیین تکلیف واقعی قرار داده شده‏اند و اماره معرفی می‏شوند، عبارت‏اند از:

- طریق رایج میان عقلا و مورد تأیید شارع، نظیر خبر واحد ثقه؛

- طریقی که شارع خود آن را جعل و تأسیس کند، مانند شهادت دو مرد عادل؛

- طریق ظنی معتبر در نزد عقل.

از سه طریق بالا طریق‏های اول و سوم کاشف از ظن نوعی‏اند و به لحاظ حکم عقل، کاشف از واقع شمرده می‏شوند. طریق دوم تعبدی است و از روی تعبد، کشف آن تام به حساب می‏آید و احتمال خطای از واقع در آن نادیده گرفته می‏شود. با این حال باید توجه داشت که مراد از ظن در تمامی این تعاریف، احتمال راجح است؛ یعنی اماره در تعریف اصولیان به طریقی گفته می‏شود که به احتمال راجح منجر شود. حال در برخی امارات این منتهی شدن به احتمال راجح تأیید و جانشین واقع می‏شود و کاشف از واقع به شمار می‏آید، مانند طریق رایج میان عقلا یا طریق تأسیسی و جعلی شارع که معتبر شمرده می‏شود. گاهی نیز کفایت از واقع نمی‏کند، مانند ظن شخصی که نامعتبر دانسته می‏شود. بنابراین، در تمام این موارد ظن به معنای احتمال راجح است.

آنچه در این عنوان باید مطرح کنیم پاسخ به این سؤال است که آیا می‏توان در