این آیه به‏روشنی دلالت می‏کند که ظن واقع‏نمایی ندارد. آیات دیگری نیز بر این واقع‏نانمایی ظن دلالت دارند. از جمله آیه زیر که ظن را بیگانه با حقیقت می‏خواند:

(وَ ما يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَ‏ لا يُغْني‏ مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً).^۱

حال آیا ظن از دیدگاه قرآن به طور مطلق با واقعیت سازگاری ندارد یا اینکه واقع‏نانمایی آن در آیات فوق موردی است؟ در بحث نمابرداری توضیح دادیم که این آیات واقع‏نمایی را به صورت مطلق از ظن نفی نمی‏کنند، بلکه موارد خاصی را چشم‏انداز قرار داده‏اند. آیات دیگری که در آنها پرده از واقع نمایی ظن برداشته شده، نشان می‏دهند که از دیدگاه قرآن هیچ‏گونه اطلاقی در واقع‏نما نبودن ظن وجود ندارد. آیاتی که بر اساس روایت امیرالمؤمنین علیه السلام^۲ درباره امور غیردنیوی نازل شده‏اند، نوعی واقع نمایی را برای ظن اثبات می‏کنند؛ برای نمونه:

(وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ يَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً؛^۳

و گنهکاران آتش (دوزخ) را می‏بینند و یقین می‏کنند که با آن در می‏آمیزند و هیچ‏گونه راه گریزی از آن نخواهند یافت).

درآمیختن با آتش واقعیتی است که در مورد مجرمان رخ خواهد داد بنابراین ظن در این آیه واقع‏نما است. آیات دیگری نیز نشان می‏دهند که نمی‏توان واقع‏نانمایی را ویژگی اصلی ظن در نظر گرفت و آن را از شرایط نمونه اولیه دانست. یکی از صریح‏ترین آیات در این باره را می‏توان آیه زیر به شمار آورد:

(وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْليسُ ظَنَّهُ‏ فَاتَّبَعُوهُ إلَّا فَريقاً مِنَ الْمُؤْمِنينَ؛^۴

ویژگی‏های واژه ظن در قرآن

برای تعیین پیش‏نمونه ظن لازم است ابتدا ویژگی‏هایی از ظن را که در آیات قرآن بر آنها تأکید شده است، بررسی و ارزیابی کنیم تا در نهایت به دست آید که پیش‏نمونه ظن از حیث شمولیت معنایی کدام موارد را تأمین می‏کند. این ویژگی‏ها نسبت علم و ظن را نشان می‏دهند؛ یعنی نشان می‏دهند که ظن، به عنوان مرتبه‏ای از مراتب معرفت، کدام یک از معیارهای علم را تأمین می‏کند و آیا می‏توان ظن را درجه‏ای از درجات معرفت به شمار آورد.

ویژگی‏هایی که در مورد واژه انتزاعی ظن در آیات قرآن باید بررسی شوند عبارت‏اند از: واقع‏نمایی، حالت روانی، دلیل یا اماره ظن، مقام احتجاج و متعلق ظنون قرآنی. در حقیقت باید در آیات ظن بررسی کنیم که کدام یک از مصادیق ظن که در قرآن وجود دارند، این شرایط را تأمین می‏کنند. مصداقی که بتواند بیشترین ویژگی را محقق سازد، پیش‏نمونه تعریف و مصادیق ظن خواهد شد.

واقع‏نمایی

همان‏گونه که در بحث نمابرداری واژگانی نشان داده شد، در بیشتر موارد نه‏تنها ظن واقع را نشان نمی‏دهد، بلکه در مقابل واقعیت ایستاده است. ظن علم به شمار نمی‏آید و با آنچه در واقع رخ داده در تعارض است. در آیه زیر آنچه واقعیت خارجی دارد و در واقع رخ داده، کشته و مصلوب نشدن مسیح است؛ اما متعلق ظن رخداد قتل و مصلوب شدن مسیح دانسته شده است:

(وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي‏ شک مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إلَّا اتِّباعَ الظَّنِ‏ وَ ما قَتَلُوهُ يَقيناً).^۱